درک روح دین مقدمه دستیابی به معنای زندگی و نشاط اجتماعی

سبک زندگی، شیوه زندگی افراد در جنبه‌های فردی و جمعی است و تفریحات سالم می‌تواند تأثیر مستقیمی بر سلامت روانی و اجتماعی اعضای خانواده بگذارد. از منظر علوم و متخصصان حوزه‌های مختلف، شادی و نشاط اجتماعی از نشانه‌های یک جامعه سالم است. وقتی نشاط اجتماعی وجود نداشته باشد، جامعه دچار افسردگی و انحرافات مختلف فردی، جمعی و فرهنگی می‌شود.

فقدان نشاط اجتماعی در میان جوانان، افسردگی و سرخوردگی را به همراه دارد. برای شاد بودن باید مؤلفه امید به زندگی را افزایش داد، چون باعث کاهش آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد و خودکشی می‌شود. پس برای افزایش امید به زندگی باید به دغدغه‌های نسل نوجوان و جوان بها دهیم.

در این راستا به گفت‌و‌گو با آیدین ابراهیمی، عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران و دبیر جامعه‌شناسی هنر گروه جامعه‌شناسی کشورهای اسلامی در رابطه با موضوع نشاط اجتماعی و چگونگی ایجاد آن در جامعه پرداختیم که مشروح آن را در ادامه مطالعه می‌کنید.

ایکنا ـ مفهوم نشاط اجتماعی چیست و چه ابعادی دارد؟

در رابطه با اینکه مفهوم نشاط اجتماعی چیست و چه ابعادی دارد، می‌توانیم به ابعاد روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و نیز فلسفی آن بپردازیم اما مسئله مهم و تأثیرگذار در این حوزه، زوایای اجتماعی مقوله نشاط است که باید مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد. به لحاظ جامعه‌شناختی، نشاط اجتماعی مفهومی است که نسبت مستقیمی با رضایت از زندگی دارد که البته این رضایت می‌تواند هم درونی و ذهنی و هم در ارتباط با دیگران و همبستگی با جامعه اطراف، گروه‌ها، اقشار و طبقات مختلف جامعه تعریف شود.

لذا نشاط اجتماعی دارای یک تعریف سلبی است که در مقابل افسردگی اجتماعی، دوری از دیگران و عدم رضایت از زندگی قرار دارد. همچنین، مقوله نشاط اجتماعی یک تعریف ایجابی نیز دارد که شاخص‌های آن شامل مواردی همچون رضایت از زندگی، سطح رفاه، اعتماد عمومی، دسترسی به منابع، ارتباط با دیگران و اعتماد به افراد و شادابی اجتماعی است. به لحاظ جامعه‌شناختی، نشاط یک مفهوم اجتماعی است که فرد طی آن در ارتباطی سالم و به دور از افسردگی و با احساس خوشبختی در نسبت با دیگران قرار دارد. این مسئله نشان می‌دهد که نشاط اجتماعی با مفاهیم دیگری در جامعه مانند اعتماد اجتماعی، سطح دسترسی به منابع، اشتغال، افسردگی، تقسیم کار اجتماعی و ... در ارتباط است.

ایکنا ـ مهمترین عوامل مؤثر در ایجاد نشاط اجتماعی چیست؟   

مهمترین عوامل مؤثر در حوزه نشاط اجتماعی، عوامل اجتماعی هستند. این بدان معناست که بیش از آنکه به دنبال این باشیم که فرد چگونه به نشاط دست پیدا می‌کند، باید بدانیم که این فرد چگونه می‌تواند در یک جامعه و حلقه ارتباطی کوچک با گروه‌های نزدیک به خود همچون خانواده، دوستان و همکاران و نیز در گروه‌های بزرگتری در حوزه شهری یا روستایی جامعه می‌تواند احساس خوشبختی داشته باشد.

لذا نشاط در واقع توأم با رضایتی است که در رابطه با دیگران ایجاد می‌شود. اما این رضایت و کسب آن مقوله‌ای ذهنی و درونی است یعنی فرد به عنوان یک واحد اجتماعی تا زمانی که احساس رضایت ذهنی در زیست اجتماعی خود نباشد، نشاط اجتماعی نیز نخواهد داشت. یکی از عوامل مؤثر در ایجاد نشاط اجتماعی، افزایش اعتماد عمومی است. جامعه باید به سمت و سویی برود که اعتماد افراد به یکدیگر و سرمایه اجتماعی افزایش پیدا کند. افراد باید در واحدی از جامعه سکونت داشته باشند که امن، مطمئن و دارای روابط عاطفی و اعتمادآمیز باشد.

لذا این وضعیت یعنی قرار گرفتن در مرحله ایجاد نشاط اجتماعی، نوعی وضعیت اجتماعی است که می‌توانیم آن را از طریق آموزش و تأکید بر مؤلفه‌های نشاط اجتماعی افزایش دهیم. البته این مسئله، دستوری نیست و مربوط به نوعی از وضعیت اجتماعی است، یعنی هرچه جامعه دارای رفاه بیشتر بوده و طبقات آن به منابع بیشتری دسترسی داشته باشند، شبکه‌‌های ارتباطی سالم نیز بیشتر شده و جامعه خانواده‌محورتر خواهد شد که این مسئله باعث افزایش نشاط اجتماعی می‌شود. 

باید بدانیم که این امنیت روانی جامعه است که بستر و زیربنای ایجاد نشاط اجتماعی خواهد بود. امنیت باعث ایجاد سرمایه اجتماعی شده و رضایت از زندگی و معناداری زندگی را در جامعه فراهم می‌کند. اینکه چگونه زندگی در یک جامعه معنادار شود، بحث طولانی و فراوانی در حوزه جامعه‌شناسی دارد اما نشاط اجتماعی محصول تقسیم کار اجتماعی است. تقسیم کاری که در آن دسترسی به منابع عادلانه‌تر، میزان امنیت روانی جامعه و شاخص‌های سرمایه اجتماعی بیشتر، شکاف بین دولت و ملت کمتر، همگرایی بین گروه‌های اجتماعی بیشتر و فرصت دسترسی به منابع برای آحاد جامعه فراهم است. در چنینی جامعه‌ای حتما امکان دسترسی به نشاط اجتماعی خیلی بیشتر است.

ایکنا ـ وضعیت نشاط اجتماعی در جامعه چگونه است؟

با بررسی‌های صورت گرفته در این زمینه، به نظر می‌رسد که جامعه ما در برخی حوزه‌ها دارای نشاط و در بعضی از حوزه‌های دیگر بسیار افسرده است؛ چراکه نقطه مقابل نشاط اجتماعی بی‌معنایی زندگی و افسردگی و افزایش پوچی و شاخص‌هایی است که در مقابل شاخص‌های نشاط اجتماعی وجود دارند. برای مثال در جامعه ما به ویژه در حوزه مناسک دینی به دلیل سنت‌هایی که وجود دارد، بخشی از جامعه که دل در گرو دین داشته و تمایل دارند در مناسک جمعی حضور داشته باشند، نوعی رضایت درونی از این مسئله دارند که شاید در ظاهر نتوان آن را نشاط اجتماعی تفسیر کرد اما در درون خود این افراد گویی نوعی رضایت درونی و امنیت خاطر و معناداری وجود دارد که می‌توان از آن به عنوان نشاط اجتماعی یاد کرد. 

اما در نقطه مقابل به نظر می‌رسد که طبقه متوسط جامعه و طبقه‌ای که کمتر به منابع دسترسی داشته و درگیر اقتصاد و معاش است، از نشاط کمتری برخوردار است. این طبقه که دارای تفکرات به‌روز و مدرن‌تری بوده و خود را متعلق به جهان جدید می‌داند و به دنبال نشاط از طریق سرگرمی‌های جدید، صنعت سرگرمی، سینما، فرهنگ، ورزش و ... است، از امکانات لازم برای دستیابی به نشاط مدنظر خود برخوردار نیست و به نظر می‌رسد به همین دلیل سطح عمومی و کلی افسردگی در بین طبقات متوسط جامعه افزایش پیدا کرده است. 

لذا در میان طبقات مختلف جامعه از جمله طبقات فرادست، فرودست و متوسط، افرادی که صرفا نشاط اجتماعی را در مناسک دینی جست‌وجو می‌کنند، منابع تقریبا یکسانی برای دسترسی به این موضوع دارند و بنایراین، می‌توانیم از نوعی نشاط در بین اقشار مذهبی صحبت کنیم که البته آن هم تمام زندگی ایشان را در بر نمی‌گیرد و فقط در برخی مناسک و آئین مذهبی و دینی امکانات و ساختار ایجاد نشاط برای آن‌ها شکل گرفته و می‌توانند به آن دسترسی داشته باشند.

ایکنا ـ  مناسک دینی در ایجاد نشاط اجتماعی چه نقشی دارند؟  

دین مقوله‌ای همبستگی‌ساز بوده و گرایش به حضور در جمع، با دیگران بودن و امنیت روانی ایجاد کردن در جامعه دارد. حتی واژه مؤمن در ادبیات دینی به فردی اطلاق می‌شود که امنیت ایجاد می‌کند و این مسئله به خودی خود نشاط‌آور است. اما صرفا مناسک دینی نیستند که می‌توانند نشاط اجتماعی را ایجاد کنند یعنی روح دین که روح توحید و یکتاپرستی و توسل به یک آئین مقدس و امر مقدس بالاتر از مناسک اجتماعی است، می‌تواند نشاط آور باشد و زندگی فرد را معنادار کند. به نظر می‌رسد مناسک دینی جهت یادآوری این امر مقدس می‌تواند به نشاط اجتماعی کمک کند. 

اما مناسکی که از روح دین خالی شده و صرفا تأکید بر ظواهر و قشر مذهبی داشته باشد و طی اجرای آن‌ها نوعی قشری‌گری جایگزین حقیقت‌طلبی در دین شود، نمی‌تواند به ایجاد نشاط اجتماعی در جامعه کمک کند. امروز بسیاری از افراد هستند که به مناسک دینی پایبند هستند اما دارای نشاط نبوده و حتی در زندگی اجتماعی خشمگین هستند. لذا مناسک دینی به خودی خود نمی‌تواند باعث ایجاد نشاط اجتماعی در جامعه شود. بلکه دین در معنای حقیقی کلمه که جمعی از مناسک، آئین، حقایق و باورهاست، می‌‌تواند نشاط را به جمعه تزریق کند. از این منظر مقوله دین و آئین دینی در ایجاد نشاط اجتماعی بسیار مؤثر و تأثیرگذار است.    

دین در مسائل اجتماعی به دلیل عامل وحدت‌بخشی که در درون خود دارد، می‌تواند دسترسی به منابع نشاط در جامعه را هموار کند البته به شرطی که دین خود تبدیل به ستون و دیواری نشود که معنا را پس زده و صرفا به دنبال تکرار این مناسک و خالی کردن آن‌ها از معنا باشد که در این صورت نه تنها مناسک دینی در جامعه نشاط‌آور نخواهد بود بلکه باعث کاهش نشاط نیز خواهد شد.  

ایکنا ـ ‌میزان تأثیر نهادهای دولتی و عمومی در حوزه نشاط اجتماعی چقدر است؟    

نهادهای دولتی و عمومی باید ساختارهای ممکن در حوزه‌های مختلف مانند هنر، اندیشه، ورزش، دین و ... را برای تمامی اقشار جامعه ایجاد کنند. کمتر دخالت کردن دولت در شکل ایجاد نشاط اجتماعی موضوع بسیار مهمی است که باید مدنظر نهادهای مختلف باشد. هر چقدر نشاط اجتماعی رسمی‌تر و دارای متولی بیشتری باشد، جامعه بیشتر از آن دوری کرده و به دنبال نشاط در اشکال زیرزمینی خواهد رفت و شاید همین‌جا باشد که از نشاط به عنوان یک نوع آسیب نیز تلقی کنیم. 

لذا عدم دست‌درازی دولت و نهادهای عمومی و دولتی به ساحت خصوصی مردم و اینکه اجازه دهند مردم در یک بستر همزیستی مسالمت‌آمیز با دیگران، با افراد و گروه‌های مختلف به نشاط اجتماعی دست پیدا کنند، موضوعی بسیار مهم است که باید مد نظر دولتمردان و نهادهای مختلف قرار داشته باشد. دولت باید منابع نشاط در جامعه را ایجاد کرده و از مسائلی که به امنیت جامعه ضربه می‌زند، جلوگیری کند. دولت به باید به گونه‌ای عمل کند که نشاط یک گروه باعث ضربه زدن به گروه دیگر در جامعه نشود. 

دخالت دولت در حوزه شادی و نشاط مانند دخالت دولت در حوزه دین است. دولت نمی‌تواند بگوید که چگونه خدا را بپرستید! اما می‌تواند با ایجاد مساجد و ساختار مورد نیاز، زمینه را برای گردهمایی افرادی که  دغدغه دین دارند، فراهم کند. مهیا کردن بستر و ساختار در حوزه‌های مختلف هنری، ورزشی و ... و پشتیبانی از نهادهای مردمی و مردم‌نهاد باعث می‌شود تا مردم راه نشاط خود را پیدا کنند. همین که دولت دغدغه معیشت و اقتصاد مردم را برطرف کند و از گستاخی امر سیاسی در جامعه کم کرده و توجه خود را به امور اجتماعی معطوف کند، قدم مهمی برای افزایش نشاط اجتماعی برداشته است. باید بدانیم نشاط اجتماعی دستوری نیست و به بستری نیاز دارد تا در یک جامعه که نهادهای اقتصادی، آموزش و خانوده آن در یک تقسیم کار صحیح به درستی فعالیت می‌کنند، به منابع نشاط اجتماعی بیشتری دسترسی پیدا کرده و راه خود را برای دستیابی به نشاط پیدا کند.