«هوم‌بابایی»؛ کمک به محرومان با محور کریم اهل‌بیت(ع)

به گزارش ایکنا؛ رفتارمندی انسان‌های باورمند به آیین؛ بی‌هیچ تردیدی و به گواه اسناد تاریخ، ردپایی از ابتدای زیست بشر بر روی این جهان اثیری دارد.

پیش ‌از نزول ادیان الهی، انسان باورمند به آیین؛ در ساحت طبیعت پیرامون که ارتزاق، معیشت و زندگی او را تأمین می‌کرد؛ تلاش داشت تا به تقدیس مادرِ بخشنده زمین و آسمانی که بارانِ رحمتش تضمین‌کننده دوامِ حیات و بقای اوست بپردازد و پس ‌از نزول و پذیرش ادیان الهی توسط مردم، همان رفتارهای آیینی شکل آموزه‌های دینی به خود گرفت.

هرچه ادیان، فرائض و شعائر خود را جزئی‌تر و بر مناسبت‌های مختلف «سور» و «سوگ» استوار کردند؛ به همان میزان، تعدد و تکثر رفتارهای آیینی مردمان دین‌دار نیز گسترش پیدا کرد. امروز با قدرت می‌توان گفت که آنچه در ساحت کُنش‌های آیینی و رفتارواره‌های نمایشی مردمان باورمند به آیین تجلی یافته و بروز و ظهور پیدا کرده است؛ بی‌هیچ تردیدی نخ تسبیحی است که فرهنگ، تمدن، دین و شعائر آیینی بر مدار آن استوار است.

ماهِ مبارک «رمضان» به عنوان بزرگترین ماه مذهبی مسلمانان که ماهِ نزولِ قرآن و برکات آن به‌ عنوان کتاب آسمانی مسلمانان است؛ در میان مردمان فرهنگ‌مدار و باورمند به آیین ایرانیان تمدن‌ساز از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است. بر همین نمط است که از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشورمان؛ در ساحت موزاییک رنگارنگ از تنوع اقلیم‌ها، گویش‌ها، پوشش‌ها، آداب، رسوم و سنت‌های مختلف ملی و مذهبی؛ اجرای فرائض مذهبی و آیین‌های نمایشی مرتبط با این ماه از جایگاه والایی برخوردار است.

دال مرکزی تمامی این آیین‌ها، آموزه‌های دین هدایتگر و مبین اسلام منبعث از کتاب آسمانی مسلمانان -قرآن کریم- است و از مراسم سحرگاهی تا افطار و همچنین مناسبت‌های تقویمی چون میلاد بابرکت کریم اهل‌بیت امام حسن(ع) تا شهادت مولای متقیان، حضرت علی(ع) را دربر می‌گیرد. سرانجام رسیدن به ایستگاه پایانی آن ‌که یکی از بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان، همان عید فطر است فرجامی بر آغاز رفتارهای آیین‌مند مردمان باورمند به دین اسلام، شعائر و فرائض هدایتگر آن است.

برهمین اساس خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) همراه با ایام این ماهِ پرفیض، تلاش می‌کند تا در سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های مردمان سرزمین‌مان در اقصی نقاط آن در حوزه رفتارهای آیینی و نمایشی مرتبط با ماه صیام بپردازد.

ششمین گزارش از این سلسله مباحث به معرفی آیین «روز والون» باز می‌گردد که در ادامه از خاطرتان می‌گذرد.

آموزش مبانی دینی و معرفتی به کودکان با رفتارهای آیینی و نمایشی

قاطبه پژوهشگران در حوزه رفتارهای آیینی در جوامع مختلف بر این مسئله تأکید دارند که یکی از اصلی‌ترین ضرایب نفوذ در حوزه توسعه و تمدن در میان کشورها به فراگیری، آشنایی و اجرای رفتارهای آیینی میان افراد مختلف آن سامان بازمی‌گردد.

در همین راستا و با مداقه بر حوزه گستره تمدنی و تاریخی ایران‌زمین به عنوان گهواره تمدن جهان، به‌روشنی می‌توان بر این مسئله اذعان داشت که از اعصار و قرون گذشته تا به امروز؛ شکل، شیوه و شمایل مشارکت عموم افراد جامعه از کودک و بزرگسال تا زنان و مردان در ساحت رفتارهای آیینی و اجرای خرده‌فرهنگ‌های نمایشی، یکی از مهم‌ترین معیارها و عواملی است که پژوهشگران با استناد به آنها مُهر تأییدی بر جایگاه و ساحت تمدن‌سازی ایران‌زمین در میان کشورهای دیگر جهان زده‌اند.

در پس سیر تطور و تحول تاریخ کشورمان و هم‌زمان با ورود دین هدایتگر و مبین اسلام به ایران، عموم افراد جامعه سهم بالایی از شکل، شیوه و اجرای رفتارهای آیینی و نمایشی خود را با شعائر، فرائض و بنیان‌های مفاهیم اسلامی گره زده‌اند. به تحقیق یکی از مهم‌ترین این شکل از رفتارهای آیینی در ساحت خُرده‌روایت‌ها و گونه‌های نمایشی ایران‌زمین را می‌توان همسو با رفتار مردمان باورمند به آیین در ساحت ایران بزرگ با محوریت ماه مبارک رمضان رصد کرد.

در این نکته تردیدی وجود ندارد که سهم بالایی از فرهنگ‌سازی جوامع در ساحت تربیت فرهنگی و هنری کودکان و نوجوانان نهفته است. در همین راستا است که سهم مهمی از اساس و چهارچوب‌های آموزه‌های مفاهیم دینی و مذهبی در ساحت رفتارهای آیینی و خُرده روایت‌های نمایشی با این گروه مخاطبان هدف گره خورده است.

برهمین اساس است که سهمی از آیین‌های نمایشی و خُرده‌روایت‌های آیینی ماه مبارک رمضان در ساحت رفتارهای آیین‌مند ایرانیان باورمند به ساحت مبانی دینی و آیینی را می‌توان میان کودکان، نوجوانان و اشکال نمایشی مرتبط با آنها رصد کرد.

نیمه ماه مبارک رمضان مصادف با ولادت کریم اهل‌بیت حضرت امام حسن(ع) است و به‌همین سبب یکی از مهم‌ترین و در جایگاه خود متفاوت‌ترین و اثرگذارترین شکل آیین‌های نمایشی در کشورمان که اغلب با محوریت نوجوانان و جوانان سرزمین‌مان برگزار می‌شود به آیین کهن «هوم‌بابایی» بازمی‌گردد.

برکت رزق و طلبِ روزی با نام و تکریم کریم اهل‌بیت(ع)

دکتر ناهید جهانی، از پژوهشگران حوزه نمایش‌های آیینی و سنتی کشورمان در کتاب شایسته تقدیر خود با نام «آیین‌های نمایشی زمستانی در ایران» که توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده درباره آیین نمایشی و رمضانی «هوم‌بابایی» می‌نویسد: «امروزه به سبب توسعه زندگی شهری و رفتار مدرن مردمان شهرنشین شاید شاهد کمرنگ شدن برخی از رفتارهای آیینی کهن در میان مردمان ایران باشیم، اما هنوز هم در بسیاری از روستاها و قریه‌های اطراف شهر کاشان آیین «هوم‌بابایی» با شور و حرارتی خاص برگزار می‌شود.

در این آیین که در شب‌های ماه مبارک رمضان به ویژه در شب پانزدهم این ماه مبارک و همزمان با میلاد با سعادت امام حسن(ع) برگزار می‌شود؛ درست بعد از مراسم افطار، کودکان و نوجوانان همسو با بزرگسالان، دو نفر از دوستان خود را به عنوان «صندوقدار» و «میان‌دار» انتخاب می‌کنند. سپس با حرکت در کوی، برزن، کوچه‌ها و خیابان‌ها با همراهی «میان‌دار» که از نوا و صدای خوش نیز بهره‌مند است شروع به خواندن اشعار دینی، مذهبی، همچنین ادعیه‌ها و اذکار مربوط به ماه مبارک رمضان و ستایش و بزرگداشت کرامت کریم اهل بیت امام حسن مجتبی(ع) می‌کنند.

با شنیدن آوای خوش میان‌دار و همراهی کودکان و نوجوانان همراه او، صاحبخانه‌ها به در خانه‌های خود می‌آیند و در حد وسع و توانایی خود هدایایی از خوراکی گرفته تا شیرینی و تنقلات را به آنها هدیه می‌کنند. سپس صاحبخانه‌ها بعد از اهدای هدایای خود، برای کودکان و نوجوانان مشارکت کننده در این آیین دعا، خیر و برکت از درگاه ایزد منان آرزو می‌کنند. در حقیقت با این رفتار بخشی از سنت کرامت و گشاده دستی برگرفته از رفتار امام حسن مجتبی(ع) به عنوان یکی از الگوهای زندگی مسلمانان را به کودکان و نوجوانان آموزش می‌دهند.

در این حین «میان‌دار» جمع کودکان و نوجوانان مشارکت‌کننده در این آیین، بعد از گرفتن هدایای خانواده‌های روزه‌دار، با ختم صلوات، خیر و برکت بخشیدن به رزق، روزی و سفره آن خانواده‌ها را از خداوند طلب کرده و به در خانه دیگری می‌روند.

کودک صندوق‌دار بعد از گرفتن این هدایا فریاد «خدا برکت بده» را سر می‌دهند و همراهان و حاضران در آیین نمایشی «هوم‌بابایی» هم این جمله را بلند تکرار می کنند.

گروه‌های «هوم بابایی» از جمع ۵ تا ۲۰ نفر تشکیل می‌شوند که حداقل و حداکثر سن افراد حاضر در این جمع را کودکان هشت سال تا نوجوانان و جوانان ۲۰ ساله تشکیل می‌دهند. هرچند همواره یکی دو نفر از معتمدان و ریش‌سفیدان منطقه و محل نیز با این کودکان همراه هستند تا در شکل برگزاری این آیین آنها را یاری و کمک رسانند.

تجلی تفکر منبعث از سخنان اهل‌بیت(ع) در آیین «اُهواُهو»

همچنین در ادامه رفتارهای آیینی و نمایشی مرتبط با ماه مبارک رمضان، با محوریت مخاطبان هدف کودک و نوجوان که شاهد اجرای آن در نیمه ماه صیام همسو با میلاد بابرکت امام حسن مجتبی(ع) هستیم می‌توانیم به آیین «اُهواُهو» اشاره کنیم.

هوشنگ جاوید، پژوهشگر فرهنگ عامه و موسیقی نواحی ایران در کتاب خود با نام «پرند ستایش در ایران» چنین نوشته است: «از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب ایران پهناور، منطقه‌ای از میان استان‌ها، شهرستان‌ها، حتی قریه‌ها و روستاهای کشورمان را نمی‌توان پیدا کرد که در آن نمونه، الگو و یادگاری از تاریخ کهنِ تمدن و فرهنگ ایرانی را شاهد نباشیم.

یکی از روستاهای استان مرکزی که در آن می‌توان یادگاری‌ها و معماری‌های باستانی از دوران اشکانی (هزاره دوم پیش از میلاد) را به عنوان یکی دیگر از شناسنامه‌های هویت و فرهنگ غنی ایران رصد کرد؛ روستای «خورهه» از بخش‌های مرکزی شهرستان محلات استان مرکزی است.

مردمان مسلمان این روستا (خورهه) بیش از ۱۱ قرن است که در همراهی با ماه مبارک رمضان، آیینی نمایشی که از آن به عنوان «اُهواُهو» یاد می‌شود را برگزار می‌کنند.»

جاوید در بخشی دیگر از کتابش چنین نوشته است: «برپایی مراسم «اُهواُهو» به عنوان یکی از آیین‌های نمایشی مردمان استان مرکزی و به ویژه روستای «خورهه»، بازتاب‌دهنده پیوند ناگسستنی تفکر مذهب شیعه با ادبیات شفاهی شادی‌آور به ویژه در ارتباط مستقیم مردم با اهل‌بیت(ع) و خاندان عصمت و طهارت(ع) است. تفکری منبعث از بطن سخنان اهل‌بیتی که همواره مسلمانان را به شادی و سرزندگی دعوت می‌فرمایند.»

جاوید درباره آیین نمایشی «اُهواُهو» که آنرا بازتابدهنده پیوند میان مذهب تشیع و شادی مردم، همسو با دعوت اهل‌بیت(ع) به شادی میان مسلمانان می‌داند؛ آورده: «آیین نمایشی «اُهواُهو» مراسمی سنتی است که شب نيمه ماه مبارک رمضان و هم‌زمان با سالروز ميلاد امام حسن(ع) درروستای خورهه شهرستان محلات اجرا می‌شود.

اجرای اين مراسم به اين صورت است که نوجوانان روستا در دسته‌های چند نفری به در خانه اهالی رفته و ترانه‌ای فولکوريک (محلی) را می‌خوانند و سپس کوچک‌ترين فرزند پسر خانواده را مورد خطاب قرار داده و ترانه را به نام او می‌خوانند. در انتها صاحبخانه مقداری آجيل، شيرينی، پول و يا هدایای ديگری به آنها می‌دهد.

در اين شب تمام خانواده‌ها منتظر هستند تا دسته‌های مختلف به در خانه آنها بروند. با گذشت ساليان که شاهد کمرنگ شدن مراسم و آیین‌های نمایشی کهن در ایران هستیم؛ آیین نمایشی «اُهواُهو» همچنان در خورهه به قوت خود باقی است.»

بخشی از متن ترانه‌ای که در اجرای این آیین نمایشی خوانده می‌شود، با فرض آنکه کوچک‌ترين فرزند پسر خانواده، «علی» نام داشته باشد اینگونه است که قسمت اصلی ترانه را يک نفر می‌خواند و قسمت «اُهواُهو» را همه تکرار می‌کنند.

علی خان شماييد                 اُهواُهو

از قله در نياييد                    اُهواُهو

بلبلا ريختن بر سر چنار          اُهواُهو

جيرجير می‌کنن اشرفی بيار     اُهواُهو

آجيل و بيار زودی                 اُهواُهو

فلسفه وجودی اين مراسم در واقع نوعی شادباش و تبريک تولد امام حسن(ع) یا هدف شادی و آموزه‌های معارف کریم اهل‌بیت(ع) به کودکان و نوجوانان است، که به منزله فال نيک برای گذران ایام سال در نظر گرفته می‌شود.

گزارش از امین خرمی