نگاهی به «زکات» در ادیان
زکات ابداع و یا منحصر به اسلام نیست، بلکه مثل نماز در سایر ادیان به اشکال مختلف وجود داشته است.
حسین علی‌جعفری؛ محقق و پژوهش‌گر ادیان و عرفان یادداشتی با عنوان «زکات در ادیان» در اختیار خبرگزاری ایکنا قرار داده است، در این نوشتار به بررسی فلسفه زکات در قرآن، مسیحیت، یهود، زرتشت و.. پرداخته است، متن این یادداشت را با هم می‌خوانیم:
پیامبر اکرم (ص): الزَّكاةُ قَنطَرَةُ الإسلامِ؛ فَمَن أدّاها جازَالقَنطَرةَ و مَن مَنَعَها احتَبَسَ دُونَها... «زكات، پُل اسلام است؛ كسى كه آن را بپردازد، از پل بگذرد و هركه آن را نپردازد از عبور او جلوگيرى شود...» (امالی طوسی، ح 1157)
زکات از فروع دین اسلام شمرده شده و در کنار نماز و جهاد قرار گرفته و یکی از پنج ستون دین است. ۵۹ آیه قرآن و حدود ۲۰۰۰ روایت به زکات اشاره شده است. در قرآن در موارد از واژه صدقه برای اشاره به زکات استفاده شده است و در فقه، زکات را صدقه واجب می‌خوانند. زکات دو نوع دارد: زکات بدن که همان زکات فطره است و در عید فطر پرداخت می‌شود و زکات مال که به غلات چهارگانه، دامها و سکه‌ها با شرایط خاصی تعلق می‌گیرد.
بايد یادآور شد زکات ابداع و یا منحصر به اسلام نیست، بلکه مثل نماز در سایر ادیان به اشکال مختلف وجود داشته است؛ مانند آنجا که قرآن در آیه 31 سوره مریم، به حکایت از قول عیسی بن مریم (ع) می‌فرماید: «وَأَوْصَانِى بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيّاً»؛ و مرا تا زنده‌ام به نماز و زکات سفارش کرده است و آنجا که یکی از صفات حضرت اسماعیل (ع) را در آیه 55 سوره مریم (ص) این‌طور بیان می‌فرماید: «وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيّاً»؛ او همواره خانواده خود را به نماز و زکات امر می‌کرد.
در آیه 73 سوره انبیاء اشاره‌ای کلی به فرمان نماز و زکات در همه ادیان می‌کند: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ...»؛ و آنها را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت كنند و انجام كارهاى نيك و برپا داشتن نماز و پرداخت زكات را به آنها وحى كرديم.
گرچه در آیه 17 سوره حج می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ...»؛ و در حقیقت صرفاً از این ادیان یاد می‌کند، ولی ما در اینجا نگاهی گذرا به سایر ادیان یا مکاتب غیرالهی نیز خواهیم داشت.
در دین یهود؛ در کتاب مقدس، سفر تثنیه باب 14، آيه 28: «در آخر هر سال عشر محصول خود را، در همان سال بیرون آورده و در اندرون دروازه‌هایت ذخیره نماى و لاوی (مقام دینی) چون که به تو حصه و نصیب ندارد و غریب و یتیم و بیوه‌زنى که درون دروازه‌هایت مى‌باشد، بیایند و بخورند و سیر شوند، تا یَهوَه (خدایت) تو را در همه اعمال که مى‌کنى برکت دهد».
در سفر لاویان، باب 19 آیه 10 و 22 آمده است: «چون محصول زمین خود را درو می‌کنید، گوشه‌های مزرعه خود را تمام نکنید، محصول خود را خوشه‌چینی مکنید، تاکستان خود را دانه‌چینی منمایید و خوشه‌های ریخته شده تاکستان خود را برمچینید، بلکه آنها را برای فقیر و غریب بگذارید. حتی مقدار این صدقات معین شده که در هر سه سال، «عشر» آن بیرون آورده، برای کسانی که زمینی ندارند و سایرین منظور گردد».
همچنین در عهد قدیم، سفر اعداد باب 31، آیه 28 آمده: «از مردان جنگی که به مقاتله بیرون رفته‌اند، زکات برای خداوند بگیر، یعنی یک نفر از پانصد، چه از انسان و چه از گاو و چه از الاغ و چه از گوسفند.»
در همین کتاب در آیات 37 و 38 آمده: «زکات خداوند از گوسفند ششصد و هفتاد و پنج رأس بود و گاوان سی و شش هزار بود و از آنها زکات خداوند هفتاد و دو رأس بود».
در همین کتاب، آیات 39 تا 41 آمده: «و الاغ‌ها سی هزار و پانصد و از آنها زکات خداوند شصت و یک رأس بود و مردان شانزده هزار و از ایشان زکات خداوند سی و دو نفر بودند. و موسی زکات را که هدیه افراشتنی خداوند بود، به العازار کاهن داد، چنانکه خداوند به موسی امر فرموده بود».
در دین مسیحی؛ در عهد جدید در انجیل لوقا باب 18، آیه 12، اشارتى مستقیم از حضرت عیسی (ع) بر وجود قانون زکات دیده مى‌شود: «هر هفته دو مرتبه روزه مى‌دارم و از آنچه به دست می‌آورم ده یک آن را مى‌دهم.»
همچنین در کتاب رومیان باب 15، آیه 26 آمده: «زیرا که اهل مکادونیه و اخاییه، مصلحت دیدند که زکاتی برای مفلسین مقدسین اورشلیم بفرستند». و در اول قرنتیان باب 16، آیه 1 آمده: «اما درباره جمع کردن زکات برای مقدسین، چنانکه به کلیساهای غلاطیه فرمودم، شما نیز چنین کنید».
در آغاز مسیحیت نظام عشریه وجود نداشت. آنچه در کتاب عهد عتیق آمده بود دیگر کاربردی نداشت. با گسترش کلیسا و افزایش نیازهای مادی کلیسا، سران آن به این فکر افتادند تا با وضع قوانینی، راهی برای رفع نیازهای مالی کلیسا پیدا کنند. الگوی عشریه کتاب عهد عتیق مناسب تشخیص داده شد و به مردم گفته شد که مؤمنان باید ده درصد از درآمد خود را به کلیسا اهدا کنند. البته این کار بیشتر در قلمرو غربی دین مسیحیت انجام می‌شد. با به دست آوردن پشتیبانی لازم، این درخواست به قانون تبدیل شد، در شورایی در سال ۵۸۵ به مسیحیان دستور پرداخت عشریه صادر شد و آن‌هایی که این کار را نمی‌کردند، تهدید به طرد از جامعة مسیحی شدند. پرداخت به صورت نامنظم و با اکراه انجام می‌شد. در قرن هشتم میلادی پرداخت عشریه به صورت اجباری درآمد و در دستة قوانین مدنی قرار گرفت. ابتدا عشریه فقط از محصولات گرفته می‌شد، اما در قرن سیزدهم عشریه شامل بعضی سودهای بازرگانی و دستمزدها نیز شد. قوانین پیچیده‌ای برای تعیین شرایط معافیت از پرداخت عشریه و اینکه شامل چه محصولاتی شود وضع شدند. گفتنی است زکات در مسیحیت Tithe خوانده می‌شود. این واژه از انگلیسی قدیم آمده و به معنای یک دهم است.
در دین زرتشتی؛ هر کس باید یک دهم درآمد خود را صرف داد و دهش (هبه یا بخشش) و کمک به فقرا و مستمندان کند. بسیاری از افراد نیکوکار زرتشتی قبل از مرگ تمام یا قسمتی از دارایی خود از قبیل زمین و باغ و آب و خانه و… را وقف مراسم گاهنبار و داد و دهش و کمک به فقرای هم‌کیش خود می‌کنند.
یکی از آیین‌های نیکوی زرتشتیان ایران که برای داد و دهش برگزار می‌شود، مجالس گاهنبار است. گاهنبارها اشاره به شش گاه یا شش هنگام از اوقات مختلف سال دارند که زمان آفرینش هستی هستند. در دین مزدیسنا (مزدا پرستی)، این شش گاه یا شش هنگام را به شکرانة نعمت‌های خداوند یکتا جشن می‌گیرند و زرتشتیان در این جشن‌ها با داد و دهش کردن سپاس اهورامزدا را به جای می‌آورند. درآمد به دست آمده از گاهنبار نیز در این ایام صرف نیات خیرخواهانه و نیکوکارانه می‌شود.
شش گاهنبار سال نزد زرتشتیان ایران و هند، اوقات عبادت و نیکی و خیرات و کمک به مستمندان است. از وجوهات مربوط به اوقات گاهنبار و از محل درآمد و منافع موقوفاتی که برای گاهنبار وقف شده‌اند؛ مراسم و جشن‌های بزرگ می‌آرایند، توانگر و بینوا هر دو در آن شرکت می‌کنند. هر گاه کسی از مزداییان، توانایی اهدا نداشته باشد باید دعای مورد نظر در اوستا را بخواند و به خداوندی اهورامزدا اقرار کند و در مراسم با دیگر هم‌کیشان هم بهره شود.
بینش زرتشت بر مبنای نیکی و نیکوکاری استوار شده است. او از انسان‌ها می‌خواهد تا در زندگی همنوعان خود نقشی سازنده و نیکو داشته باشند و خوشبختی را از آن کسی بدانند که در پی خرسندی دیگران باشد. اَشو زرتشت پیروانش را به رقابت در نیکوکاری سفارش می‌کند. در این بینش، انسان باید برخی از ویژگی‌های پروردگار را در خود پرورش دهد. یکی از ویژگی‌های اهورایی، بخشندگی و داد و دهش بی‌پایان است. از این رو، هر فرد نیز با پرداختن به نیکوکاری و داد و دهش، خشنودی اهورامزدا و روان آفرینش را فراهم خواهد ساخت.
داد و دهش و نیکوکاری در فرهنگ زرتشتی باید از روی نظم و حساب باشد زیرا دهشمند باید کردار نیک خود را برای ارزش آن انجام دهد و به بالندگی ارزش‌های انسانی چشم داشته باشد.
هرچند طبق آیات محکم قرآن کریم دین نزد خداوند فقط اسلام است؛ لکن در اینجا به جهت آشنایی بیشتر خوانندگان گرامی گذری کوتاه بر صدقات و زکات در دین هندویی، بودایی و سایر ادیان آسیایی خواهیم داشت:
در دین هندویی، دانا، واژه‌ای سانسکریت و پالی است که در ادیان و مکاتب هندی به فضیلت سخاوت، انفاق یا صدقه اشاره می‌کند و از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. اهدا یک راه آسان برای رسیدن به فضیلت در نظر گرفته می‌شود.
در عین حال در سناتان دارما به پنج نوع اعانه اشاره شده است. دکتر راداکانت واتس، می‌گوید که این پنج کمک می‌تواند برای فرد رفاه ایجاد کند، فرد را صاحب آسایش مادی کند و او را به خدا نزدیک کند.
در مهاباراتا، بلندترین حماسه منظوم جهان، بخشش و کرم معلول حس نوع‌دوستی و عدم تعلقات دنیوی است. یکی از ویژگی‌های بارز انسان‌های متعالی مهابهاراتا این روحیه بخشندگی است و خردمندان آن را نشانه جوانمرد می‌دانند، بخشش باعث آرامش خاطر بخشنده می‌شود؛ همچنین باعث استحکام روابط افراد جامعه نیز می‌شود و دانایان مردم را به داشتن این خصلت تشویق می‌کنند: «دانایان دشمنان را به صلح نمودن و به چیز دادن دوست می‌سازند.»؛ «[انسان رستگار] هرچه ببخشد و بدهد از سر رغبت و شوق بدهد و بعد از بخشیدن پشیمان نشود.»
- جاي بخشندگان بهشت است: «بهشت را برای سخی و بهادر آماده کرده‌اند.»
- انسان بخشنده بهترین اشیاء را می‌بخشد: «و هرچه در خانه بهترین اشیاء باشد و او را دوست می‌داری آن را به مردم خوب بده که نتیجه بسیار خواهد داد.» - یکی از مهمترین وظیفه انسانی مهابهاراتا، دادن صدقه و خیرات است در مهابهاراتا بر خیرات دادن و صدقه بسیار تأکید شده است و انسانی دارای کمال است که این امر را جزء وظایف خویش بداند و بدان عمل کند.
- خیرات دادن بهترین عمل است: «خیرات بهترین اعمال حسنه است و به مرتبه عالی می‌رساند و مستجاب الدعوات می‌سازد.»
- صدقه دادن باعث دفع بلا و محنت می‌شود: «صدقه دفع بلا می‌کند، پس می‌باید که به دل خوش و روی گشاده صدقه به مستحقان خواه برهمن و خواه غیر برهمن بدهد.»
- صدقه را باید با گشاده‌رویی و صمیم دل داد: «به مردم نیک تصدق دادن مستحسن است و رعایت وقت و محل و پاکیزگی مال و ترك اغراض در اثناي تصدق شرط است و بعد از دادن اظهار آن نمیباید کرد و پشیمان نمیباید شد.»
- خیرات باعث رفع گناهان می‌شود: «هر روز این هر سه خیرات (طلا، گاو، زمین) به مردم خوب بده که از گناهان به سبب دادن این خیرات خلاص خواهی شد و در این هیچ شک نیست.»
- بهترین خیرات هنگام تنگدستی است: «بهترین خیرات و انعام آن است که در تنگی و بینوایی چیزي بدهد.»
در دین بودایی؛ اخلاق‌مندی‌ای که در راه‌های شریف هشت‌گانه به گونه گفتار درست، کردار درست و معاش درست آمده، دستورهایی اخلاقی مانند خودداری از کشتن و دروغگویی را در بر می‌گیرد. یک بخش از درست‌کاری در دین بودایی، مربوط به بخشش می‌شود. این بخشش تنها به مواردی مانند صدقه دادن و سخاوت‌مندی محدود نمی‌شود و معنی مشخص دینی دارد؛ یعنی تأمین نیازمندی‌های روزانه جامعه راهبان بودایی (سنَگَ‌ها). راهبان بودایی نیز به نوبه خود به دهش می‌پردازند. دهش آنها، بالاترین دهش‌ها یعنی آموزش آیین بودا (دارما) است. یکی از اصول بوداییان این بود: «بدهید، ببخشید، دستگیری کنید، خود را مقدس کنید.» - می‌گویند یوان چونگ، مشهورترین بودایی چینی است هر پنج سال یک بار، جشن نیکوکاری بزرگی برپا می‌کرد که سران کلیه ادیان و جمع بینوایان و نیازمندان قلمرو خود را به آن فرامی‌خواند. در این اجتماع، رسم بر این بود که تمام مازاد آنچه را از آخرین جشن پنج ساله پیشین تا آن زمان به خزانه دولت آورده بودند، به عموم خیرات کند. پنج هزار رهرو بودایی اطعام می‌شدند. در پایان کار، جامه‌های گران‌بها و گوهرهایش را درمی‌آورد و روی آن خیرات می‌گذاشت.
در اندیشه بودایی، دانا (بخشش یا سخاوت) اثرش در تطهیر و دگرگونی ذهن بخشنده است. سخاوت حاصل از بخشش منجر به تجربه ثروت مادی و احتمالاً تولد دوباره در حالات آرامش می‌شود. این عمل به عنوان یکی از چهار خصلت ارتقاء شادی و ثروت در زندگی بعدی شناخته شده است. برعکس، فقدان بخشش منجر به وضعیت ناخوشایند و فقر می‌شود. این عمل را می توان سخاوت بدون قید و شرط، بخشش و رها کردن یاد کرد. بودایی‌ها بر این باورند که دادن بدون انتظار ثواب و پاداش، به ثروت معنوی بیشتر می‌انجامد؛ علاوه بر این، انگیزه‌های اکتسابی را که منجر به ادامه رنج می‌شود، کاهش می‌دهد. بخشش یا سخاوت را می‌توان به دو صورت مادی یا غیرمادی ارائه داد. - بودا گفته است که بخشش معنوی از همه هدایای دیگر پیشی می‌گیرد. این نوع سخاوت شامل کسانی می‌شود که آموزه‌های بودا را ترویج می‌کنند، مانند راهبانی که موعظه می‌کنند یا از تریپیتاکا می‌خوانند. رایج‌ترین شکل انفاق در هدایای مادی مانند غذا، پول، لباس و دارو است.
در پایان اشاره می‌نماییم که در ادیان جَین، شینتو و سیک نیز بخشش و انفاق یک فضیلت و وظیفه محسوب می‌شود و می‌تواند شامل اهدای غذا، دارو، تعلیم دانش و حمایت از موجودات در برابر ترس یا تهدید شود و سبب کسب کارمای مثبت می‌شود و این کار باید به منظور جلب رضایت خداوند و به صورت میل خالص کمک به دیگران صورت گیرد.
