سرّ کلام قرآن در اشعار لسان‌الغیب / دایره مخاطبان حافظ‌پژوهی محدود است

حافظ به عنوان چیره‌‌دست‌ترین غزل‌سرای زبان فارسی بین شعرای ایرانی و خارجی مشهور است. تلفیق شعر  حافظ با مضامین قرآن آنگونه با تبحر بیان شده است که پس از گذشت بیش از 600 سال هنوز هم اشعار لسان‌الغیب بی‌بدیل‌ترین غزل پارسی است. به بهانه 20 مهر ماه، روز گرامیداشت حافظ ایکنا استان مرکزی،‌ گفت‌وگویی با علی‌اکبر کمالی‌نهاد، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان تهران، داشته است که در ادامه می‌خوانید:

کمالی‌نهاد صحبت‌های خود را با استناد به این بیت از حافظ «کس چو حافظ نگشاد از رخ اندیشه نقاب / تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند» آغاز کرد و گفت: خواجه شمس‌الدین حافظ شیرازی یکی از چهره‌های درخشان و ارزشمند شعر فارسی و از قله‌های رفیع ادبیات جهان است. جایگاه جهانی این شاعر بلندآوازه آنقدر روشن است که همچون آفتاب می‌درخشد؛ چراکه حافظ نه فقط در سرزمین ایران بلکه در ادبیات جهان نیز جایگاه رفیعی دارد.

وی اظهار کرد: قرن هشتم با چهره‌ای همچون حافظ خوش درخشید. حمله مغول به ایران به دلیل از بین بردن مراکز علمی دستخوش تغییر و تحولاتی شده بود، اتابکان فارس با ارسال هدایایی برای مغول‌ها از حمله آنان به فارس جلوگیری کردند و همین اقدام باعث شد که کانون ادبی فعال امروز در جنوب غرب، که همان کانون ادبی فارس است، شکل گیرد. شعرایی همچون مولانا و سعدی در قرن هفتم و حافظ در اواخر دوره مغول و اوایل دوره تیموری ظهور کردند.

اوج غزل‌های حافظ در تلفیق عرفان و عشق

کمالی‌نهاد افزود: حافظ پس از سعدی و مولانا که غزل فارسی در سبک عراقی را به اوج رساندند ظهور کرد. در قرن هفتم سعدی، استاد سخنوری، در بلاغت، بیان ظرافت و زیبایی‌های هنری سرآمد بود و مولانا نیز در غزل عرفانی شهره بود و به جرئت می‌توان گفت که در آثاری همچون مثنوی و غزلیات شمس این بزرگ‌مرد عارف آنقدر زیبا سرود که همواره بر قله عرفان می‌درخشد. در قرن هشتم شاعری وارسته ظهور کرد که در غزل ذوق سرشاری داشت. حافظ سعی کرد که ابهت شعر مولانا و ذوق سرشار از عشق سعدی را در اشعار خود داشته باشد. او با بهره‌گیری از مشرب‌های ناب ایرانی اسلامی، بلاغت‌های ناب فارسی و دو مضمون عارفانه و عاشقانه، غزل را به اوج خود رساند. به همین دلیل شعر حافظ را تلفیقی از شعر عارفانه و عاشقانه می‌دانند.

وی وجه تمایز اشعار حافظ با دیگر شعرا را جنبه دوگانه اشعارش دانست و تصریح کرد: افرادی که به این اشعار مراجعه می‌کنند مراد خود را در اشعار می‌یابند. در کلام حافظ بلاغت و زیبایی به حدی است که بسیاری از مردم به اشعار این شاعر تفأل زده و مراد خود را در ضمیر پنهان شعر حافظ جست‌و‌جو می‌کنند. افراد با دو گرایش عارفانه و عاشقانه می‌توانند از این اشعار بهره برند. بیش از 600 سال غزل‌های حافظ در هر خانه ایرانی خودنمایی می‌کند و همواره از آن به عنوان کتابی ارزشی و قابل احترام یاد می‌شود. می‌توان ادعا کرد که پس از قرآن کریم، دیوان حافظ محبوب‌ترین اثر در بین خانواده ایرانیان است.

شعر حافظ؛ سرچشمه ناب مبانی قرآن

کمالی‌نهاد در خصوص تأثیرپذیری حافظ از قرآن اظهار کرد: شعر حافظ از مبانی ناب قرآن سرچشمه گرفته است. بوی خوش مفاهیم قرآن در عبارات، اصطلاحات، کلمات و جملات حافظ بسیار مشهود است. از آنجا که حافظ در دوره کودکی با قرآن مأنوس و حافظ قرآن بود این تخلص را برای خود انتخاب کرد و در ابیات بسیاری این نکته را با زبانی شفاف بیان کرده است همچون «عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ / قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت». این بیت اغراق شاعرانه نیست، بلکه حافظ تغییر اختلاف و تفاوت قرائات قرآن را به خوبی می‌دانست و مسلط بود و تمام اصطلاحات در اشعارش ریشه قرآنی دارد.

وی به اصرار حافظ در به‌کارگیری مفاهیم قرآنی در اشعار خود اشاره کرد و افزود: حافظ به شگردهای مختلف از قرآن در کلام خود استفاده می‌کند. انسانیت، بزرگمردی، فداکاری، جوانمردی، ایثار، مروت، احسان و نیکوکاری در اشعار او موج می‌زند. تفأل به اشعار حافظ نشان از تراکم معانی دارد و اشعار او مصداق کامل کلام قلیل و معانی بسیار زیاد است. گاه در غزلی چندین معنا گنجانده شده و به خاطر همین معانی بسیار در کلام قلیل است که گاه برخی اذعان می‌کنند که شعر حافظ از لحاظ انسجام عمودی سست است، اما اساتید بنام در همین مبحث تحقیق و بیان کردند که برخلاف آنچه فکر می‌شود اشعار حافظ نه فقط در انسجام عمودی تراکم دارد، بلکه بیشترین ارتباط بین واژگان و معنا دیده می‌شود.

کمالی‌نهاد بیان کرد: آشنایی حافظ با قرآن باعث شده تا قرآن همواره در کلام ایشان جاری و ساری باشد. شعر او از لحاظ معنا بسیار عمیق و از لحاظ لفظ نیز دارای ظرایف و دقت بسیار است. شفیعی‌کدکنی بیان کرده که شاید بتوان کلمه‌ای را جایگزین برخی کلمات حافظ کرد که وزن خراب نشود، اما این کلمه جای کلمه انتخابی حافظ را نگرفته و او بسیار بجا کلمات را گزینش کرده است. خوش‌تراشی و صیقلی بودن در واژگانش موج می‌زند. حافظ در زمانی حیات خود اشعارش را مورد اصلاح و بازنگری قرار می‌داد و امروز برخی از اختلاف‌ نظرها و اختلاف نسخه‌ها ناشی از بازنگری خود شاعر است. همین شاخصه باعث شد که جایگاه بلاغی و آرایه‌ها با ظرافت بیان شود و حاوی معانی عمیقی باشد. همچنین جایگاه تربیتی و آموزشی حافظ را نیز اعتلا بخشیده است؛ چنانچه حتی یک کلمه رکیک و تعبیر سست در اشعارش وجود ندارد.

تأثیرپذیری شاعران غربی از حافظ

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان تهران ادامه داد: شاخصه‌های بارز شعر حافظ باعث شده تا اشعار او نه فقط بر زبان شعرای فارسی‌زبان بلکه دیگر شعرای جهان نیز جاری شود. سیدمحمدحسین بهجت تخلص «شهریار» را از حافظ گرفت. تأثیرگذاری حافظ بر دیگر شعرا را نمی‌توان انکار کرد. بسیاری از غزل‌سرایان تحت تأثیر این اشعار قرار گرفتند. گوته، شاعر و نویسنده آلمانی، خود را شاگرد کلاس درس حافظ می‌داند و در دیوان شرقی و غربی خود بیش از 20 صفحه از کتاب خود را به حافظ اختصاص داده است.

کمالی‌نهاد در خصوص تأثیر و بار روانی اشعار حافظ بر روح انسان اظهار کرد: اشعار حافظ برگرفته از مفاهیم والای انسانی و طبیعی است که انسان به واسطه داشتن فطرتی پاک به این مفاهیم واکنش مثبت نشان دهد. باورهای حافظ  از یک طرف برگرفته از اندیشه پاک عرفانی و قرآنی است و از طرف دیگر در بیان علوم زمانه، عروض، دستور، زبان و گزینش کلمات مهارت دارد و همین عوامل باعث شده تا در آرامش روح بی‌نظیر باشد. اشعار حافظ نوعی کالای ایرانی است که قادر است کلام فارسی را به عنوان فخر ایران‌زمین صادر کند. سخن او کالای شیک و لوکسی است که مورد استفاده اهل دل قرار می‌گیرد و ارزش عرفانی و روانی دارد و اگر این اشعار در قامت هنر موسیقی و ترانه‌سرایی قرار گیرد بر بار روانی‌اش افزوده خواهد شد.

ضرورت تفهیم پیام اشعار حافظ به کودکان

وی با اشاره به اینکه پژوهش‌های خوبی در 50 سال اخیر به یاری اساتید بنام همچون خرمشاهی، کاووس حسن‌لی، رستگار، پایمرد و... انجام شده است، اضافه کرد: به یُمن وجود حافظ‌پژوهان بزرگی همچون استاد گرمارودی، عاشوری، علامه محیط طباطبایی، محمد معین و علامه مطهری حافظ‌پژوهی چراغ پرنوری دارد. مرکز حافظ‌پژوهشی شیراز فعالیت‌های خوبی را انجام داده، اما دایره مخاطبان حافظ‌پژوهی محدود است. شعر حافظ بلوری خوش‌تراش است و همه نمی‌توانند درک صحیحی از اشعار داشته باشند. البته برای کودکان و نوجوانان و آحاد عام جامعه حافظ را به خوبی ترسیم نکرده‌ایم و جای کار بسیاری دارد.

کمالی‌نهاد در پایان ضرورت ایجاد سامانه حافظ‌شناسی را متذکر شد و بر لزوم برپایی کارگاه حافظ‌پژوهی و حافظ‌خوانی تأکید کرد و گفت: باید نوجوان و جوان را ترغیب کرد که به جای حضور در محافلی که برایش مفید نیست به جلسات حافظ‌خوانی و حافظ‌شناسی روی آورد؛ چراکه علاوه بر تلطیف روح با مفاهیم عمیق دینی و قرآنی آشنا می‌شود. متأسفانه ابعاد شعری حافظ را کمتر به جهانیان معرفی کرده‌ایم و باید مردم دنیا را از طرق مختلف با این شاعر نام‌آشنای زبان فارسی آشنا کنیم. تحقیقات و پژوهش‌های خوبی انجام شده است، اما برای مقام و منزلت حافظ کم است. مفاهیم قرآنی کلام حافظ می‌تواند به زبان ساده در کتب مدارس جای گیرد تا کودکان از آموزه‌های اخلاقی و تربیتی اشعارش محروم نمانند.