حوزه باید بیشتر به تفسیر عقلی بپردازد/ تفسیر کاملا عقل‌گرا وجود ندارد

حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر، قرآن‌پژوه و رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در خصوص تعریف تفسیر عقل‌گرا، گفت: روش تفسیر عقلی با عناوین روش تفسیر اجتهادی یا اجتهاد عقلی مطرح شده است، اما می‌توان بین روش تفسیر عقلی و اجتهادی تفکیک ایجاد کرد.
علوی‌مهر ادامه داد: بر اساس نظر آیت‌الله جوادی، منظور از روش تفسیر عقلی تفسیر قرآن با برهان و استدلال عقلی است، یعنی اگر مفسری قرآن را با عقل منبع یا عقل برهانی و استدلالی تفسیر کند، می‌توان به این تعریف چنین افزود که اگر کسی با نوعی عقل فطری تفسیر کند، تفسیری عقلی انجام داده است. از این رو تفسیر عقلی با دو بحث عقل منبع و عقل فطری مرتبط است.
وی افزود: ما در میان تفاسیر گذشته مانند مجمع‌البیان، رگه‌هایی از این نوع تفسیر مشاهده می‌کردیم، حال ممکن است تفسیر عقلی را هم تفسیر کلامی و فلسفی را هم شامل بدانیم. اما اگر بخواهیم جهت‌دهی کلامی را در تفاسیر بررسی کنیم، باید بگوییم معتزله در مقابل اشاعره عقل‌گرا بودند و در تفسیر آیات قرآن به عقل تکیه داشتند.
علوی‌مهر در پاسخ به این پرسش که تفاسیر عقل‌گرای دوران معاصر چه تفاوت و تشابهاتی با تفاسیر سنتی عقل‌گرا سنتی دارند، گفت: تفاسیر عقل‌گرای سنتی خیلی تعریف شده نیستند و بحث گرایش‌های تفسیری بحثی معاصر است و شما تنها می‌توانید رگه‌هایی از تفاسیر عقل‌گرا را در گذشته پیدا بکنید.
وی ادامه داد: تفسیر مذاهبی که عقل‌گرا بودند قرآن را شامل مَجازات، متشابهات، انواع استعاره و کنایه می‌دانستند و هرچه با عقل انسانی سازش نداشت را مورد تفسیر قرار می‌دادند. تفاسیر عقلی دو جهت دارد که عقل برهانی و فطری و تفسیر با این دو جهت تفسیر عقلی شناخته می‌شود.
علوی‌مهر تصریح کرد: در تفسیر شیعه در خصوص موضوعاتی مانند توحید و صفات پروردگار، مرحوم طبرسی و طوسی از طریق برهان وارد بحث شده‌اند. ما نمی‌توانیم تفسیری را کاملا عقلی معرفی کنیم و هیچ تفسیری کاملا تفسیر عقلی نیست.
وی با بیان اینکه تفسیر «القرآن و العقل» یکی از تفاسیر عقلی است، گفت: این تفسیر در قرن چهاردهم نوشته شده و نویسنده آن آیت‌الله سیدنورالدین حسینى اراکی است. این تفسیر هم از اطلاعات عمومی خیلی استفاده کرده است.  مقدمه این تفسیر سه جلدی توسط  آیت‌الله اشتهاردی و بروجردی نوشته شده است.
علوی‌مهر افزود: از سوی دیگر تفاسیری مانند المیزان و تسنیم جهت‌دهی عقلی‌شان حتی نسبت به سایر تفاسیر از جمله تفسیر فخر‌رازی بیشتر است. هرچند گفته می‌شود تفسیر فخررازی عقلی است، اما مغالطات در این تفسیر خیلی زیاد استفاده شده است و از برهان معقول و فطری کمتر استفاده شده است. فخر رازی کوشش کرده تا با استفاده از مغلطه عقاید اشعری را اثبات کند. تفسیر «التحریر و التنویر» در میان تفاسیر اهل سنت از جهت‌‍دهی عقلی بیشتری برخوردار است.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان محمد عبده را پیش‌گام تفسیر عقلی دانست، گفت: خیر، وی پیشگام تفسیر اجتماعی بوده است. ما اگر تفسیر عقلی را به تفسیر علمی تعریف کنیم، این تصوری غلط است. تفسیر عبده یکی از نخستین تفسیرهایی است که با گرایش اجتماعی غلیظ نوشته شده است و از جمله دیگر این تفاسیر می‌توان به تفسیر «المنار» اشاره کرد.
علوی‌مهر ادامه داد: در مقایسه تفاسیر المیزان و تسنیم،  گرایش عقلی در تفسیر المیزان بیش از تفسیر تسنیم است. اگر کسی که تفسیر را می‌نویسد در روایت بیشتر غور داشته باشد، تفسیر حدیثی خواهد نوشت، در مورد تفسیر علمی و عرفانی نیز همین رابطه برقرار است. پایه‌ها و و اصول ذهنی مفسر در نوع تفسیر موثر است.
وی با بیان این که ما تعداد کمی تفسیر فارسی عقلی داریم، گفت: حوزه باید بیش از این‌ها وارد عرصه تفاسیر عقلی قرآن بشود.
علوی‌مهر در پایان گفت: البته تفسیر عقلی به این معنا کار بسیار سختی است و بعضا امکان ندارد. در بحث احکام بحث عقلی و نگاه برهانی جایی ندارد و نباید به دنبال تفاسیری کاملا عقل‌گرا از قرآن بود.