ردپای اندیشه‌های قرآنی در کلام شعرای فارسی / شهریار دایرة‌المعارف فرهنگ تشیع است

هویت بسیاری از جوامع بر پایه اندیشه، هنر  ادبیات بنا نهاده شده است و ملت‌های مختلف بر این پیشینه مفتخر هستند. شعر، نثر و علوم مختلف در قرون گذشته گنیجینه بزرگ نیاکان ما و هویت راستین سرزمینمان هستند. در واقع روح حقیقی ایرانی در گذر تاریخ را می‌توان با مرور اشعار و مطالعه کلام سخنوران زبان فارسی جست‌و‌جو کرد. سخنانی دلنشین که هر کدام ما را با دنیایی از زمزمه‌های آسمانی آشنا می‌کند.

شعر و ادب فارسی پرتوهای زیبایی از مفاهیم بصیرتی، قرآنی و اعتقادی را به نمایش گذارده و زیبایی‌ها را به عموم نشان می‌دهد. باید دقت کرد در پس این سخنان زیبا که همچون رنگین کمانی زیبا می‌درخشند، جادوی حیرت و هویت ناب ایرانی وجود دارد که همه باید به آن افتخار کنند. شعرا بین قرآن و اشعار خود چنان انسجامی را ایجاد کردند که تا به امروز ادامه دارد. خبرگزاری ایکنا به‌منظور گرامیداشت روز ملی شعر و ادب فارسی مصاحبه‌ای با استاد علی‌اکبر کمالی‌نهاد، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان تهران انجام داده است که در ادامه می‌خوانید:

کمالی‌نهاد ضمن تبریک روز 27 شهریور، روز ملی شعر و ادب فارسی به همه ادبا، شعرا و نویسندگان، گفت: راهیابی اندیشه‌ها و مفاهیم قرآن در ادب فارسی باید مورد واکاوی قرار گیرد. به جرئت می‌توان گفت ادبیات در دسترس امروز مختص به سال‌های بعد از ورود اسلام است، ادبیات قبل از اسلام یا از بین رفته یا به صورت بسیار محدود در اختیار است. آنچه از بزرگان ادب فارسی به دست آمده است برای زمانی است که ایرانیان مسلمان بودند و به تبع آن فارسی‌زبانان و ادیبان به‌عنوان فردی مسلمان آثار خود را با کلام اهل‌بیت(ع) و قرآن آمیخته کردند.

وی تصریح کرد: شاعران بعد از اسلام با اندیشه‌های اسلامی، اعتقادات و باورهای قرآنی، احکام دینی، الهی آشنا و زبان گویا و سخنوران جامعه خود بودند و از قرآن به‌عنوان حبل‌المتین، بُن‌مایه و پشتیبان بسیار استوار در کلام، فکر و اندیشه بهره‌مند می‌شدند. برای ارتباط با مردم نیاز بود مطالعات قرآنی داشته باشند تا بتوانند زبان حال مردم را به خوبی بیان کنند. از این رو قرآن به‌عنوان پایه و مَشرب فکری بزرگ همواره مدنظر آنان بوده است.

تأثیرپذیری اندیشمندان از قرآن به‌واسطه ورود اسلام

کمالی‌نهاد با اشاره به اینکه ورود قرآن در کلام شعرا، رفتار و اعمال آنان نمود پیدا کرده است، اظهار کرد: شعرا به‌عنوان ارکان اندیشمند جامعه باید با آموزه‌های فکری، مذهب، دین و اندیشه قرآنی آشنا باشند؛ لذا اتکا و تأثیرپذیری آنان از قرآن و استفاده از مضامین و آموزه‌های الهی در کلام اندیشمندان، شاعران و  نویسندگان باعث شده است تا آثار آنان رنگ و بوی الهی و قرآنی به خود بگیرد.

وی ادامه داد: پس از ورود اسلام به ایران شاهد سیل اندیشمندان و دانشمندان در رشته‌های مختلف هستیم که در علوم و دانش‌های مرتبط با قرآن تألیفات بسیار دارند. پس از ورود اسلام به ایران آثار در رشته‌های تفسیر، ترجمه، صرف و نحو، کلام، فلسفه، فقه و دیگر علوم مرتبط با قرآن از رشد بسیار خوبی برخوردار است و از قرن چهارم به بعد شاهدیم اندیشمندانی همچون ابن‌سینا، ابوریحان، خواجه نصیر و ... از حوزه زبان فارسی پا به عرصه دانش بشری گذاردند که امروز به‌عنوان ستارگانی در وسعت دنیا می‌درخشند.

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان تهران در پاسخ به این سؤال که استفاده از ساختار زبان قرآن در ادبیات فارسی چه میزان است؟ گفت: تأثیر قرآن در لحظه به لحظه زندگی ادبا در همه ابعاد اخلاقی، رفتاری و علمی نمود داشته است. همانطور که گفتم شاعران، نویسندگان و اندیشمندان زبان گویای جامعه خود بودند و هر شاعری به واسطه شکوه و بزرگی که دارد، حکم رسانه امروز را دارد و وجود شاعر قوی در اختیار امیری به منزله وجود رسانه‌ای قوی قلمداد می‌شد و این رسانه وقتی در جامعه اسلامی زندگی می‌کند باید به فکر ارزش و محبوبیت دینی خود نیز توجه داشته باشد و نباید خود را آسان و رایگان در اختیار قرار دهد. از این رو قرآن به‌عنوان پشتوانه فکری بزرگ موجبات شهرت بسیاری از نویسندگان، اندیشمندان و شاعران را سبب شده است تا جایی که حافظ در اشعار خود آورده است «هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم».

بزرگ‌ترین سرمشق حافظ در سخن‌سرایی، قرآن است

کمالی‌نهاد ادامه داد: بیش از 7 قرن از زمان حافظ و سعدی می‌گذرد، اما شاهدیم حافظ با نام اصلی خواجه شمس‌الدین محمد تخلص خود را از قرآن گرفته است. به نظر می‌رسد بزرگ‌ترین سرمشق حافظ در سخن‌سرایی، قرآن است. غزل‌های حافظ با مضمون‌های قرآنی بسیار نزدیک است و عطر خوش آیات ربانی قرآن از دیوان او کاملاً پیداست. حافظ در این باره می‌گوید: «لطایف حکما با نکات قرآنی / ز حافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد». حافظ شاعری است که بزرگترین شاعران دنیا خود را پیرو مکتب فکری و اندیشه‌ای او می‌دانند.

وی به بیت دیگر از شعر حافظ «عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ  /  قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت» استناد کرد و افزود: شعرایی همچون حافظ تنها برای زمان خود نبوده‌اند حتی در دوران معاصر شاعرانی همچون استاد شهریار بسیار از مکتب فکری حافظ تأثیر پذیرفته‌اند. علاوه بر دیوان حافظ، شهرت مثنوی معنوی مولانا در تمام جوامع بشری زبانزد است و مولانا خود گفته است که مثنوی معنوی، قرآن فارسی است. نمی‌توان مولانا، سعدی، فردوسی، جامی، عطار، سنایی و عراقی را جدا از قرآن تفسیر کرد و این چرخه خوشبختانه تا دوره معاصر ادامه داشته است.

رسوخ اندیشه‌ها و پیام‌های قرآنی در کلام شعرا

کمالی‌نهاد ادامه داد: بزرگان و اندیشمندان ما به‌واسطه اینکه در دین، مفاهیم و علوم قرآنی تبحر دارند در کلام شاعرانه آنان این تبحر جلوه می‌کند و قرآن به شکل‌های مختلف خود را در ادبیات نمایان می‌کند. شخصیت، اخلاق و منش، داشتن تفکرات و اندیشه‌های دینی و غیرمادی تحت تأثیر اندیشه‌های قرآنی قرار گرفته است. استفاده از قرآن با عناوین مختلف همچون تلمیح و ... در آرایه‌های ادبی به کار می‌رود. قرآن در کلام شعرا به‌صورت آرایه، رسوخ اندیشه‌ها، پیام‌ها و آموزه‌های قرآنی به وفور نمایان است.

وی بیان کرد: آثاری که از شعرا بر جای مانده است حاکی از همنشینی آنان با قرآن دارد. شعرا علاوه بر اینکه قرآن‌باور هستند، هم در تأثیرپذیری از توسعه دانش و فرهنگ قرآنی و هم در نشر این علوم نیز تأثیرگذار بودند. شعرا و اندیشمندان، مبلغان مبانی قرآنی در زمان خود هستند به همین منظور شعرای ما بیشتر فیلسوف، منجم و پزشک نیز هستند. به‌طور مثال اندیشه‌های پزشکی موجود در شعر خاقانی کم از پزشک امروزی نسبت به زمان خودش ندارد.

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که از چه دوره‌ای به بعد قرآن و مفاهیم الهی در کلام اندیشمندان فارسی نمود بیشتری دارد، اظهار کرد: قرآن در تمامی سبک‌های شعری رسوخ داشته است و هرچه از قرون اول و دوم به جلو پیش می‌رویم متوجه تأثیرگذار بودن قرآن بر اندیشمندان، شعرا و نویسندگان می‌شویم و این کاربرد در زمان شعرای سبک عراقی همچون سنایی، عطار، مولانا، فرخ‌الدین عراقی، حافظ، جامی، خواجوی کرمانی به اوج خود می‌رسد. در سبک عراقی استفاده از آرایه‌های ادبی همچون تلمیح به‌ویژه تلمیح‌های قرآنی بیشتر می‌شود.

تمحیدیه‌ها؛ بی‌نظیرترین آثار فارسی و جهان

کمالی‌نهاد با اشاره به اینکه محققان چگونگی استفاده از آیات قرآن در آثار اندیشمندان، نویسندگان و شعرا را مورد بررسی قرار دادند و متوجه شدند در برخی از موارد بن‌مایه اثر برگرفته شده از مفهوم قرآنی همچون انفاق، انصاف، نوع‌دوستی، خدا دوستی است و گاهی بیت ترجمه‌ای از آیات الهی و یا بخشی از آیه در شعر ذکر شده است. گاهی نیز شاعر تحت تأثیر اتفاقی همچون معراج حضرت رسول اکرم(ص) قرار گرفته است و معراجی‌ها سروده شده است. گاه شعرا و نویسندگان در ابتدای آثار خود تمحیدیه‌هایی در ستایش حضرت باریتعالی دارند و جزو بی‌نظیرترین آثار فارسی و جهان هستند. به‌طور مثال تمحیدیه اول دیباچه گلستان سعدی و مخزن‌الاسرار نظامی را نمی‌توان جدا از اندیشه قرآنی دانست.

وی ادامه داد: مفاهیمی که در باور اعتقادی مردم و جامعه تأثیرگذارتر بود از همان مفاهیم بیشتر استفاده می‌شد. به‌طور مثال آیات «میثاق»، «شکرگزاری» و برخی جریان‌های دینی همچون عرفان اسلامی در اشعار بیشتر به چشم می‌خورد. آیه 172 سوره «اعراف»: «أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَىٰ شَهِدْنَا» به آیه میثاق انسان با خدا مشهور است و بن‌مایه همین آیه در تمام عرفان اسلامی وجود دارد. این نمونه‌ها در باور دینی، اجتماعی و جامعه‌ای تأثیرگذار هستند به طوریکه جزو ناب‌ترین کلام بشریت تعریف می‌شوند.

کمالی‌نهاد به ایراد برخی افراد بر مولانا و حافظ به جهت اینکه آثار آنان با «بسم‌الله» شروع نشده است نیز اشاره کرد و افزود: تمام آثار این شعرا «بسم‌الله» است و نمی‌توان از شعر حافظ و مولانا مبحثی را غیر از قرآن استنباط کرد، وقتی مولانا مثنوی را با بیت «بشنو از نی چون حکایت می‌کند / از جدایی‌ها شکایت می‌کند» آغاز می‌کند در واقع منظور از جدایی، جدا شدن از خداوند متعال است و او در 26 هزار بیت قصد دارد به انسان‌ها راه و رسم رسیدن به خدا را گوشزد کند.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا روح قرآن در شعر شعرای معاصر همچنان گذشته وجود دارد؟ اظهار کرد: بی‌شک وقتی جریانی همچون جریان قرآنی ایجاد می‌شود با گذر زمان به کمال می‌رسد. استفاده از اندیشه‌های دینی، اسلامی، قرآنی و تأثیرات آن در جامعه را در همه دوره‌ها داشته‌ایم و در دوره معاصر به‌ویژه ادبیات انقلاب اسلامی حتی با رشد بسیار ابعاد مختلف حوزه دین در اشعار مواجه بوده‌ایم. در دوره انقلاب به‌واسطه ترویج تفکر اسلامی، دینی و باور اسلامی و انقلابی و ساختارشکنی دوره پهلوی شعر دچار تحول خوبی شد.

کمالی‌نهاد تصریح کرد: رشد شعرهای عاشورایی بین شعرای معاصر نمود و جلوه بیشتری دارد. به نظر می‌رسد به دلیل باورپذیر بودن ذهن جامعه از مباحث مذهبی، شعر هیچ یک از شعرای معاصر خالی از اندیشه عرفان اسلامی، قرآن، اهل‌بیت(ع) نیست، قوت و ضعف متناسب با شرایط و حاکمیت وقت وجود دارد، اما کلام هیچ نویسنده و شاعری خالی از ردپای قرآن و مباحث دینی نیست. در ادبیات چهل سال اخیر شعرهای بسیار خوب و ماندنی سروده شده است که این رشد نسبت به دوره پهلوی که سخت‌گیری‌هایی وجود داشت بسیار چشم‌گیر است.

وی در بخش دیگر سخنان خود به نامگذاری سالروز درگذشت استاد شهریار با نام روز ملی شعر و ادب فارسی، گفت: سیدمحمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار دارای اشعار بسیار خوبی است که برای همیشه به یادگار مانده است. اشعار این استاد به نام ایرانی متأثر از مبانی زلال قرآن و دینی است. بسیار پسندیده است که روز ادب فارسی در سالروز رحلت شاعری بلندآوازه باشد. او از نوابغ شاعری به زبان فارسی و ترکی است.

کمالی‌نهاد از شهریار به‌عنوان شاعر دو زبانه یاد کرد و افزود: او که شاعری آذری زبان است در حوزه زبان فارسی نه تنها چیزی از دیگر شعرا کم ندارد، بلکه از جهاتی می‌درخشد. وجود شعرایی همچون شهریار می‌تواند نماد و رمز اتحاد و وحدت بین اقشار و قومیت‌های مختلف ایرانی را به منصه ظهور بگذارد.

وی ادامه داد: استاد شهریار بین شعرای فارسی زبان نیز کم‌نظیر است؛ چراکه اشعار او در برگیرنده اندیشه‌ها و پیام‌های اخلاقی اسلامی و قرآنی است و حرف دل مردم را بیان می‌کند. دین‌مداری او بسیار مثال‌زدنی است و تمام اشعارش خالی از انحرافات گرایشی است. رونق شعر شهریار مدیون رنگ عاشورایی، مبانی شیعی و انقلابی اوست. به گونه‌ای که اشعار او همچون شعر معروف «علی ای همای رحمت» در قالب بهترین شعر ادبیات پایداری، شیعی و عاشورایی گنجانده می‌شود. شهریار نمادی از وحدت ایرانی و دایرة‌المعارف فرهنگ تشیع است. اشعارش دارای تکنیک‌های بسیار عالی بوده و شعر اصیل و سنتی فارسی را به صلابت و قدرت سروده است. این شاعر بلندآوازه پرورش‌یافته مکتب قرآن است و تأثیرات زیادی از بن‌مایه‌ها و اندیشه‌های قرآنی را در شعر خود آورده است.

کمالی‌نهاد در پایان ضمن تشکر از خبرگزاری ایکنا جهت توجه به ادبیات فارسی و آمیختگی آن با قرآن، گفت: رسانه بهترین ابزار برای نشر تفکر و اندیشه قرآنی است. آمیختگی ادبیات فارسی با کلام وحی این شایستگی را به جریان فکری مسلمانان می‌دهد تا این مکاتب را بیشتر از گذشته در عرصه بین‌المللی بیان کنند. انتظار بنده از هر ایرانی فارسی زبان این است که زمینه زیبای زبان فارسی را مطالعه کرده و با ترویج آن باعث شود ادبیات ایران اسلامی به جایگاه واقعی خود برسد.