روشنگری دینی امام باقر(ع) از راه مناظره و گفت‌وگوی علمی

اولین روز ماه رجب مصادف است با میلاد پنجمین امام شیعیان، حضرت امام محمد باقر(ع). امامی که به باقر العلوم نیز معروف است و تلاش‌های ایشان در گسترش علوم و معارف دین بخش بزرگی از منابع و احادیث تشیع را در برمی‌گیرد.

به مناسبت این میلاد فرخنده و برای کنکاش در زندگی علمی امام باقر(ع)، خبرنگار ایکنا با علیرضا روحی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی گفت‌وگو کرده است.

روحی درباره دلیل شهرت امام باقر(ع) به باقر العلوم گفت: امام پنجم ما متولد سال 57 هجری و مادرشان فاطمه دختر امام حسن(ع) و اولین فردی هستند که پدرشان از نسل امام حسین(ع) و مادرشان از نسل امام حسن مجتبی(ع) هستند. در باب فضایل امام باقر(ع) مطالب فراوانی در منابع نقل شده و مشهورترین آنها لقب باقر العلوم است. مشهور است این لقب در حدیث جابر برای وی بیان شده و علت این لقب هم این بوده که از علم و دانش فراوانی بهره برده‌اند. در روایت جابر آمده که پیامبر(ص) فرمود ایشان علم را به تمام و کمال می‌شکافد.

بزرگترین فقیه مدینه

وی ادامه داد: در روایت دیگری آمده که امام باقر(ع) بزرگترین فقیه مدینه بود و در این ایام شاهد شکوفایی فقه و حدیث و آزادی کتابت حدیث هستیم که تا قبل از آن به صورت شفاهی نقل می‌شد. با توجه به این خصوصیات است که در این زمان، احادیث ثبت شده و امام باقر(ع) هم اصول علم کلام و فقه شیعه را تدوین کردند و بعدا توسط شاگردان و امام صادق(ع) ادامه داشت. امام صادق(ع) واژه باقر را برای پدر به عنوان یک فضیلت اختصاصی در نظر می‌‌گرفتند و از این جهت ایشان را یک شخصیت ممتاز در مسائل علمی ‌می‌دانیم.

روحی بیان کرد: در نقلی از یکی از بزرگترین فقهای اهل سنت آمده است که امام باقر(ع) از فقهای بزرگ تابعین مدینه بودند. مطالب بسیاری از قوت و قدرت علمی ایشان نقل شده و جایگاه علمی وی به گونه‌ای بود که مردم در حوزه‌های مختلف به ایشان رجوع می‌کردند. شیخ مفید هم نقل کرده که مردم به امام اعتماد کامل داشتند و در مورد سیره پیامبر(ص) از وی می‌‌پرسیدند. بسیاری از بزرگان اهل سنت همانند ابوحنیفه نیز شاگردان مکتب امام باقر(ع) بوده‌اند.

ورود به حوزه‌های علمی مختلف

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی گفت: امام باقر(ع) نماینده علوم اهل بیت بودند و همه بزرگان و فقها اشکالات علمی خود را از ایشان می‌‌پرسیدند. نقل شده که ایشان را سید فقهای حجاز می‌شناختند و علاوه بر آن در عراق و خراسان هم شهرت بسیاری داشتند. ذهبی در کتاب خود نقل می‌‌کند امام باقر(ع) از کسانی است که اهلیت خلافت داشتند و این خصوصیات باعث شده بود که علمای بسیاری از بلاد مختلف، نزد وی آمده و احکام حلال و حرام و روایات بسیاری در موضوعات فقهی و اعتقادی از وی بیاموزند.

وی ادامه داد: حوزه‌های علمی که امام به آن ورود کرده به شاخه‌های زیادی همانند تفسیر، کلام، فتوا، احکام حلال و حرام تقسیم شده و روایت‌های زیادی از وی صادر شده و این خصوصیات باعث شده بود که امام باقر(ع) جایگاه بسیار خاصی در بین علما پیدا کنند. برخی از شاگردان وی هم به نقل جایگاه امام می‌پرداختند و از جمله یکی از آنها می‌‌گوید که بنده هفتاد هزار حدیث از وی یاد گرفتم و شاگرد دیگری می‌گوید بنده درباره سی هزار مطلب از امام باقر(ع) سوال کردم.

روحی در پاسخ به سؤالی درباره شیوه ترویج علوم از جانب امام باقر(ع) گفت: اثری به نام «تفسیر ابوالجارود» به امام منسوب شده که مورد مناقشه قرار گرفته و عده‌ای آن را رد و عده‌ای تایید کرده‌اند اما به هر حال امام به عنوان عالمی که علم لدنی داشتند حلقه‌های درسی بزرگتری در مدینه تشکیل می‌‌دادند و با این حلقه‌های علمی به گسترش علوم مختلف دست می‌‌زدند. این حلقه‌های علمی نقش زیادی در زمینه روشنگری درباره مکاتب مختلف داشته‌اند و بسیاری از روایات امام در همین حلقه‌های علمی به شکل نقد یا شیوه‌های دیگری بیان شده و ابواب مختلفی از معرفت دینی را برای مردم بیان می‌کردند. البته در این حلقه‌ها گزینش دانش‌پژوهان هم انجام می‌شد.

مناظرات امام باقر(ع)

این استاد دانشگاه درباره نحوه مقابله امام باقر(ع) با انحرافات در جامعه بیان کرد: انحرافات زیادی که در آن دوران در جامعه وجود داشت با تبیین‌ امام رفع می‌شد و ایشان با افراد مختلف مناظره داشتند که از جمله آنها مناظره ایشان با پیشوای مسیحیان شام، مناظره با فقیه بزرگ بصره، مناظره با یکی از بزرگان کیسانیه، مناظره با نافع، مناظره با طاووس یمانی، مناظره با ابوحنیفه، است. این مناظرات هر یک خصوصیات خاصی داشته و امام سعی در تبیین و اصلاح برخی اشتباهات رایج در جامعه داشتند. ایشان وظیفه خود را نه تنها اصلاح انحرافات جامعه شیعه بلکه اصلاح انحرافات جامعه اهل سنت نیز می‌دانستند.

روحی ادامه داد: یکی از کارهای مهمی که امام باقر(ع) انجام می‌دهد مقابله با انحرافات در جامعه اهل سنت از جمله فرقه‌های مختلف همانند قدریه، مرجئه و جبریه بود. در عین حال به تبیین نظرات فقهی و کلامی خاص شیعه هم می‌پرداختند و اندیشه‌های مربوط به امامت و علم و عصمت امام(ع) و اینکه امام عرضه‌کننده علم حقیقی در این جهان و شفیع در آن جهان است می‌پرداختند. یکی از کارهایی که امام انجام دادند غربال کردن احادیث جعلی بود که در این دوره به متون اهل سنت راه پیدا کرده بود. همچنین با برخی از تفکرات اهل سنت همانند رأی و قیاس که در این دوره در حال شکل گرفتن بود به شدت مخالفت کردند.

مقابله با غالی‌گری

وی در ادامه با بیان اینکه یکی از خصوصیات دوره امام باقر(ع) رواج غالی‌گری است، گفت: امام به مخالفت و مبارزه با اندیشه‌های جعلی غلات پرداختند و با غالیان بزرگی که در این دوره شهرت خاصی داشتند به مناظره جدی و مخالفت پرداختند. البته داستان غلات بعدها هم ادامه داشت ولی امام باقر(ع) به شدت با آنها مخالف بودند چراکه اندیشه‌های غالیانه را وارد تشیع کرده و حتی برخی از آنها ادعای نبوت داشتند. حضرت باقر(ع) فرموده‌اند؛ خداوند، بیان را لعنت کند چراکه بر پدر بنده دروغ می‌بست ولی من شهادت می‌‌دهم که پدرم بنده صالح خدا بود. حمزه بن عماره، نیز از دیگر منحرفان و غالیان است. یکی دیگر از آنها به نام ابومنصور، فرقه منصوریه را ایجاد کرد که امام وی را به شکل رسمی طرد کرد و اجازه نداد که تفکر غالیانه در جهان تشیع نفوذ پیدا کند.

روحی بیان کرد: فرقه حربیه که پیروان عبدالله بن حرب بودند، نقش زیادی در ترویج اندیشه تناسخ داشتند. آنها معتقد بود که روح خدا از طریق خداوند به پیامبر(ص) و در نهایت به عبدالله بن حرب منتقل شده است. امام باقر(ع) برای مقابله با این تفکرات غلط هر روز پنجاه رکعت نماز در حضور جمع می‌خواندند و در جمع آنها به کار و فعالیت می‌پرداختند تا مردم بدانند ایشان کار می‌کنند تا بعدا برای ایشان عقاید غلوآمیز به وجود نیاورند.

عضو هیئت علمی دانشگاه رضوی در پایان گفت: مهمترین کاری که امام باقر(ع) انجام دادند تدوین فرهنگ شیعه بود که در دل آن علوم مختلف همانند فقه و کلام و تفسیر وجود دارد. ایشان نخستین امام شیعه هستند که روایات بسیار زیادی از خودشان باقی مانده و به همین دلیل جایگاه امام باقر(ع) جایگاه بسیار مهمی در شیعه است.