اندر مذمت گوشه‌نشینی اجتماعی قاریان قرآن

تلاوت قرآن بر مردم یکی از مهم‌ترین رسالت‌های پیامبر اکرم (ص) بوده است: «يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ» (آل عمران/ 164) این رسالت در عصر پیامبر(ص) و نسل‌های پس از ایشان با اشکال مختلفی تداوم یافته است. توضیح اینکه، در ابتدا سخن از تلاوت صرف بوده و در ادامه با کاربست هنر در تلاوت قرآن شکل هنری این رسالت نبوی هم رواج یافته است.

هنر به مثابۀ زبان مشترک میان همۀ انسان‌ها است و فارغ از ملیت و مذهب افراد می‌تواند اثرگذاری خاص خودش را داشته باشد. از این‌رو، تلاوت قرآن که در ابتدا با شکلی ساده یا شاید عاری از مختصات هنری ارائه می‌شد، رفته‌رفته ظرفیت شگرفتی یافت و اکنون هنرمندان این عرصه می‌توانند با ابزار هنر پیام قرآن را با سهولت بیشتری به گوش همگان برسانند.

بر این اساس قاریان قرآن را دست‌کم می‌توان در دو گروه صورت‌بندی کرد: نخست قاریان ساده‌خوان و دو دیگر قاریان هنرمند. هر دو گروه به میزان ظرفیت وجودی خود می‌توانند از قرآن بهره‌مند شوند و چه‌بسا بهره‌مندی کسی که قرآن را ساده می‌خواند بیش از یک هنرمند باشد. کمینه این است که چنین احتمالی محذور عقلی ندارد، اما اثرگذاری بر مخاطب متفاوت است. به بیان دیگر، گرچه هر نحوی از خواندن قرآن برای خواننده‌ نفعی دارد، اما در صورتی که هنر در آن خواندن باشد، مخاطبان بیشتری می‌توانند تأثیر بپذیرند و دامنۀ این تأثیر نیز وسیع است.

شاهد این مدعا تلاوت‌های هنری‌ای است که حتی در برخی موارد منجر به اسلام آوردن دیگران شده است. البته نباید فراموش کرد که عمده‌ترین دلیل در جذب مخاطب، اعجاز قرآن است، اما هنگامی که هنر وارد می‌شود، این امکان را فراهم می‌آورد که مخاطب بیش از پیش متأثر شود.

بر این اساس، قاریِ هنرمند است که می‌تواند تریبونی در اختیار داشته باشد و برای مخاطب خود به تلاوت قرآن بپردازد. در این فرایند، غنی‌ترین متن به همراه هنر در اختیار قاری قرار می‌گیرد؛ متنی که می‌توان یا به تعبیر دقیق‌تر باید تمام مسائل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... را به آن ارائه کرد و به پاسخ رسید. به بیان دیگر، باید از قرآن استنطاق کرد و حال که این کتاب از چنین ظرفیتی برخوردار است، قاری قرآن هم باید بر همین اساس به تلاوت بپردازد.

قاری قرآنی می‌تواند بیشترین اثرگذاری را در مخاطب داشته باشد و به جریان‌سازی بپردازد که نسبت خود با آیات را لحظه‌ به لحظه‌ نوسازی کند، یعنی اگر قرار است در محافل و مجالس مختلف به تلاوت بپردازد، با لحاظ همین نسبت بهترین و مرتبط‌ترین آیات را برگزیند. افزون بر این، قاری‌ای تأثیرگذار است که اگر در جامعه رخدادی به وجود آمد در اولین فرصت با تلاوت آیات قرآن مرتبط واکنشی دقیق به مسئله داشته باشد.

با این حال به نظر می‌رسد قاریان قرآن ایرانی کمتر چنین شأنیتی برای خود قائل‌اند و استفاده آن‌ها از آیات نیز کلیشه‌ای شده است. برای نمونه همه می‌دانند که یک قاری در محفلی به مناسب دهه فجر کدام آیات سوره اسراء را تلاوت می‌کند. اما این رویه کافی نیست، چراکه لحظه به لحظه در حیطه مسائل فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و ... تحولاتی به وجود می‌آید و باید کنشگری قاریان هم بسیار جدی‌تر و وسیع‌تر باشد.

برای نمونه در چند روز گذشته یکی از داغ‌ترین و جدی‌ترین مسائل حول ایران، مسئله قرار دادن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در فهرست گروه‌های تروریستی از سوی اتحادیه اروپا بود. حداقل توقع این بود که قاریان قرآن در مجالس و محافل خود، هم به این موضوع بپردازند و هم آیات متناسب با این اقدام را بخوانند. افزون بر این، این توقع وجود دارد که قاریان نه‌تنها کنشگری صحیح داشته باشند، بلکه به نحو همه‌جانبه از ظرفیت‌های مختلف فضای مجازی هم بهره‌برداری کنند. شبکه اجتماعی «اینستاگرام» فقط یک فضا برای بازتاب پیام قرآن است و قاریان قرآن می‌توانند از ظرفیت مهم «یوتیوب» هم استفاده کنند. بر این اساس، هم لازم است که کنشگری صحیح و به موقع صورت گیرد و هم باید این کار پیوست رسانه‌ای مطلوبی داشته باشد.

شاید گروهی که به صورت چشم‌گیر به این نحو کنشگری پرداخته و می‌پردازد جامعه مداحان باشد. معمولاً مداحان از تریبونی که دارند به بهترین شکل در راستای بسط ایدئولوژی خود بهره می‌برند و برخی از ایشان نه‌تنها در حین مداحی به مسائل روز گریز می‌زنند، بلکه با فراهم آوردن شرایط، اشعاری که مخصوص جریانات روز است در جلسات خود می‌خوانند. احتمالاً به همین دلیل است که معمولاً از هیئت‌ مذهبی سیاسی و هیئت مذهبی سکولار سخن به میان آورده می‌شود، به این معنا که هیئت‌هایی که به مسائل روز توجه دارند معمولاً هیئت‌های سیاسی تلقی می‌‎شوند.

اکنون پرسش این است: چرا جلسات و محافل قرآنی که نسبت به مسائل روز جامعه حساس باشد و واکنش صحیح نشان دهد نداریم؟ چرا نباید محافل قرآنی سیاسی داشته باشیم؟ چرا قاری قرآن هم با قرآن مأنوس است و هم می‌تواند به بهترین شکل این کتاب را بفهمد و بخواند نباید به یکی از مراجع فکری قابل استناد مردم تبدیل شود؟ همانطور که دهه محرم زمانی است که بیشترین مجالس مذهبی برپا می‌شود، ماه مبارک رمضان هم ماهی است که بیشترین محافل انس با قرآن شکل می‌گیرد. اما چرا روی هیچ یک از این محافل نمی‌توان به مانند برخی هیئت‌ها برچسب سیاسی یا چیزی از این قبیل زد؟ آیا نمی‌توان در ماه رمضان، مکان‌هایی را فقط برای تلاوت و انس با قرآن در نظر گرفت که در آن‌ها هم قرآن تلاوت شود و هم این تلاوت هدفمند و با نظر به جریان‌های روز باشد؟ آیا دست یازیدن به چنین کاری غیر از تحقق منویات رهبر انقلاب در راستای ترویج فرهنگ استماع قرآن و انس بیش از پیش با این کتاب است؟

در ایران از هیئت‌های مذهبی استقبال چشم‌گیری صورت می‌گیرد، حال آنکه این استقبال از جلسات قرآن و محافل انس با قرآن دیده نمی‌شود. برخی بر این باورند که مسئله ریشه فرهنگی دارد؛ یعنی در کشور مصر چون به لحاظ فرهنگی قرآن اهمیت دارد، پس مردم به قرآن اقبال دارند و در ایران این اقبال نسبت به مداحی و مسائلی از این دست وجود دارد. اما به نظر می‌رسد چنین تحلیلی به مثابه پاک کردن صورت مسئله باشد. مگر می‌شود حرف و پیام قرآن را صحیح منتقل کرد و مردم استقبال نکنند؟

بله، تا زمانی که نسبت قاری قرآن با مسائل روز گسسته باشد، همین رویه حاکم است؛ یعنی قاری کار خود را می‌کند و مخاطب هم عموماً از یک صوت و لحن زیبا لذت می‌برد، اما می‌توان پیش از تلاوت از مضمون آیات سخن به میان آورد، هدف از تلاوت این آیات را مشخص کرد و به نسبت این انتخاب با مسئله روز جامعه اشاره کرد و سپس به تلاوت قرآن پرداخت. این کار نمی‌تواند در کوتاه‌‌مدت مردم را با قرآن آشتی دهد، اما دست‌کم می‌تواند شروع خوبی در این راستا باشد.

در این صورت از یک طرف مردم بهتر با قرآن آشنا می‌شوند و از طرف دیگر قرآن هم از سوی قاری به متن جامعه می‌آید. الزامی هم وجود ندارد که حتماً با رویکردی سیاسی به سراغ آیات رفت، بلکه مهم این است که تلاوت قاری هم‌سو با جریانات روز جامعه باشد و قاری به روشنگری به وسیله آیات بپردازد تا مشخص شود، قاریان قرآن هم می‌توانند در جامعه جریان‌سازی کنند.

بر این اساس، قاری باید بیش از پیش با آیات آشنا شود و پس از اینکه فهمید بهترین آیات را متناسب با شرایط روز انتخاب و تلاوت کند. سپس از این آیات و نسبت آن‌ها با مسائل روز سخن به میان آورد و در نهایت با یک پیوست رسانه‌ای مطلوب پیام قرآن را در اختیار همگان قرار دهد. امری که تاکنون کمتر محقق شده و به نظر می‌رسد، باید شاهد تحولی جدی در این راستا باشیم.

مرتضی اوحدی