نمایش تراژدی خاندان رسالت در تعزیه

اسماعیل مجللی، عضو هیئت مدیره انجمن تعزیه ایرانیان در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از استان مرکزی، گفت: تاریخ پیدایش تعزیه به‌صورت دقیق مشخص نیست و برخی پژوهشگران با باور به ایرانی بودن این نمایش آئینی، پاگیری آن را به ایران و داستان‌های ملی این سرزمین نسبت داده و این آیین را با پیشینه سه هزارساله به سوگ سیاوش و یادگارزریران مربوط دانسته‌اند و برخی دیگر نیز پیشینه آن را به آیین‌هایی چون مصائب میترا و برخی نیز به مصائب مسیح ارجاع می‌دهند.

وی بیان کرد: شماری از محققان نیز تاریخچه پیدایش تعزیه را جدا از شباهت‌هایش با عزاداری‌های آیینی گذشته، شکل تکامل یافته‌ و پیچیده‌تر سوگواری‌های ساده شیعیان سده‌های نخستین برای کشته شدگان واقعه کربلا دانسته‌اند.

مجللی، اظهار کرد: دنیس راس در کتاب ایران و ایرانیان می‌گوید، در حقیقت فکر اینکه واقعه کربلا و حواشی آن را به صورت نمایشی تراژدی و تأثرانگیز به نام تعزیه درآورند پس از دوران صفویه پیدا شده و این کار به تدریج صورت عملی به خود گرفته؛ بطوریکه یکی از دانشمندان ایرانی معتقد است تعزیه کنونی که در ایران خوانده می‌شود نتیجه سال‌ها تحول و تکامل است و چیزی نبوده که یک مرتبه به خاطر کسی رسیده و اجرا شده باشد و در واقع باید گفت این تعزیه یا نمایش مذهبی هنوز هم نواقص زیادی از نظر چگونگی اجرا دارد که باید بعدها به تدریج برطرف شود.

تعزیه ماهیتی صد درصد ایرانی دارد

محقق و پژوهشگر تعزیه، افزود: تمامی نظریه‌پردازان گواهی می‌دهند که تعزیه ماهیتی صد درصد ایرانی دارد و برخاسته از تمایلات کاملاً مردمی و عامیانه است.

مجللی ادامه داد: آنچه را که ما در تعزیه می‌بینیم همان چیزی است که در زندگی مردم عامه ایران وحتی فقیرترین افراد می‌توان دید.
عضو هیئت مدیره انجمن تعزیه ایرانیان، تصریح کرد: در بسیاری از اشعار تعزیه، فرهنگ عامیانه مردم ایران را به وضوح می‌توان دید و حتی در نسخ تعزیه و اجرای شبیه خوانی به طور واضح تاریخ مذهب و اصول دینی مطرح می‌شوند.

به نوعی در تعزیه، دنیا بهشت کافر و جهنم مومن است

وی گفت: در تعزیه، صحرای محشر و واقعه روز قیامت به تصویر کشیده می‌شود و در این هنر اصیل مرگ پایان زندگی نیست و حیات بزرگان و حتی کفار همچنان ادامه دارد و به نوعی در تعزیه، دنیا بهشت کافر و جهنم مؤمن است. 

مجللی خاطرنشان کرد: در تعزیه برای دوری از چشم زخم اسفند دود می‌کنند و گوسفند قربانی و مسافر را از زیر قرآن عبور می‌دهند در تعزیه کودکان با یکدیگر کشتی می‌گیرند و والدین آنها ایشان را تشویق می‌کنند، کودکان به مکتب می‌روند و قرآن را فرامی‌گیرند و معلم مکتب به آنها مشق می‌گوید و کودکان در خانه مشق می‌نویسند(مجلس مشق نویسی ویا خط نویسی حسنین) در تعزیه کودکان بیمار می‌شوند و والدین آنها نگران هستند و اطبا به شکل طب سنتی ایران طبابت کرده و داروهای گیاهی را برای مداوا تجویز می‌کنند.

محقق و پژوهشگر تعزیه، ادامه داد: اما سنت صحنه‌آرایی و جاندار ساختن حوادث کربلا به‌صورت فکری ازغرب به ایران آمده و این اتفاق در فاصله قرن هفدهم و هجدهم میلادی در سال‌های پیش از انقلاب کبیر فرانسه رخ داده و این به دلیل آن است که ایرانیان همواره با اقطار دنیای متمدن و جهان شناخته شده سفر کرده‌اند و سوغات‌هایی را با  خود به ارمغان آورده‌اند.

مجللی افزود: با توجه به همزمانی پیدایش این نوع نمایش در ایران با هنر نمایش مذهبی در فرانسه، تعزیه‌ها در ایران شباهت زیادی به میسترهای قرون وسطی در فرانسه دارند؛ همچون نمایش مصائب مسیح که نمایشی است برای زنده نگه داشتن حس مردم نسبت به مصلوب شدن مسیح و رنج‌های او و هدف تعزیه نیز یادآوری برای زنده نگاه داشتن رنج‌ها و مصائب ائمه(ع) است.

عضو انجمن تعزیه ایرانیان، اضافه کرد: داستان‌پردازی ایرانی به‌صورت تودرتو، پیچ در پیج و قصه در قصه و یا روایت در روایت بوده که این شیوه داستان‌پردازی وارد نمایش و تعزیه ایرانی نیز شده است.

وی بیان کرد: کلیله و دمنه، هزار و یک شب شهرزاد، خسمه نظامی، سندباد نامه، مثنوی مولوی منطق‌الطیر، تذکرة‌الاولیاء، نوشته‌های تمثیلی شیخ اشراق و ... حتی  در دوران معاصر نیزآثارصادق هدایت ساختمانی تودرتو، پیچ در پیچ و قصه در قصه را در خود نهفته دارند.

تعزیه بیشترین رواج خود را در زمان قاجار پیدا کرد

محقق و پژوهشگر تعزیه استان در ادامه، با بیان اینکه تعزیه بیشترین رواج خود را با حمایت دولت و حکومت قاجارپیدا کرد گفت: در دوره شکوفایی تعزیه، با رواج تشیع و دلایلی مانند روضه خوانی و حمله خوانی تعزیه از حمایت بیشتری برخوردار شد.

مجللی گفت: تعزیه اما در دوره ناصرالدین شاه به اوج خود رسید و بسیاری این دوره را عصر طلایی تعزیه نامیده‌اند و این هنر که پیش از آن در حیاط کاروانسراها، بازارها و گاهی منازل شخصی اجرا می‌شد، اینک در اماکن باز یا سربسته تکایا و حسینیه‌ها به اجرا در می‌آمد.

وی با اشاره به اینکه تعزیه‌خوانی براساس یک سلسله مراتب استوار است، افزود: کسانی که وارد تعزیه می‌شوند از کودکی در نقش بچه خوان آغاز می‌کنند و طبقه بندی تعزیه هم این گونه است که زمانی که کسی بچه خوانی می‌کند اول نقش سکینه و رقیه را بازی کرده و سپس طفلان مسلم و در نهایت قاسم خوان می‌شود.

عمر تعزیه با این شکل و شمایل فعلی به 200 سال هم نمی‌رسد

مجللی تصریح کرد: با اینکه عمر تعزیه با این شکل و شمایل فعلی به 200 سال هم نمی‌رسد؛ اما برخی  با درج اطلاعات غلط و منسوب کردن این هنر ملی به برخی از روستاها، به طور کلی تاریخچه این هنر را زیر سوال برده‌اند.

محقق و پژوهشگر تعزیه، ادامه داد: هنر تعزیه براساس خرد جمعی بوجود آمده و از شهرها وارد روستاها شده؛ بنابراین امروزه هر بخشی از تعزیه در یک منطقه از کشور رشد کرده و رواج یافته است.

مجللی بیان کرد: براساس مستندات تاریخی اوج تعزیه همزمان با دوران قاجار بود دورانی که هنوز هنرهایی مانند سینما و تئاتر صحنه‌ای در کشور وارد نشده بود؛ از همین رو تعزیه و تعزیه خوانی با اقبال عمومی مواجه شد و حتی حکومت وقت و شخص ناصرالدین شاه در این امر سرمایه گذاری کرد و ساختن تکیه دولت گواهی براین مدعاست.

عضو انجمن تعزیه ایرانیان، در تشریح منابع تعزیه گفت: مقتل‌ها و سوگنامه‌های داستانی همچون روضه الشهدا، جلاء‌العیون علامه مجلسی، محرق القلوب ملا احمد نراقی، مخزن البکا حاج ملا صالح قزوینی، اشعار حماسی مذهبی که قهرمانان داستان‌های آن از اولیای مذهبی خاصه حضرت علی(ع)و سردارانی چون حمزه سیدالشهدا(ع)، جعفر طیار است همچون حمله حیدری، سوگچامه‌ها و یا مقت‌لهای منظوم که اشعار آنها در بیان کیفیت مصایب اولیای مذهبی به خصوص امام حسین(ع) و یاران ایشان و شرح واقعه کربلا هستند مانند مشهد الشهدای ندای یزدی، قرن 10هجری، فرهنگ خداپرستی محرم یزدی و ... چگونگی داستان پردازی تعزیه و نقش و کار کرد کلام در تعزیه را می‌توان دید که نیاز به زمان دارد.

مجللی ادامه داد: همچنین تمامی صنایع شعری کلاسیک ایران مانند غزل، قصیده،چارپاره، رباعی و ... را در اشعار تعزیه می‌توان مشاهده کرد و بحر طویل اما از شعر سپید هیچ نشانی در تعزیه نمی‌توان یافت؛ چون ادبیات تعزیه مربوط به دوران پیش از مشروطیت و پیش از شکل گیری شعر سپید بود؛ بنابراین قالب‌های شعری تعزیه همه از قوالب سنتی و کلاسیک شعر ایران است.

محقق و پژوهشگر تعزیه در پایان، یادآور شد: در واقع نمی‌توان حکمی صادر کرد که تعزیه به شکل کامل برگرفته از تاریخ است؛ بلکه بسیاری از داستان‌ها و قصه‌های کهن مکتوب و شفاهی نیز تبدیل به تعزیه شده‌اند که این امر ادله‌ای بر ایرانی بودن تعزیه دارد.