مفهوم «مولا» در عبارت «مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه»

در مدح تو ای مظهر اضداد چه گوییم / بالاست مقام تو و گفتار قصیر است. با این که تویی پادشه عالم هستی / کرباس تو را جامه و فرش تو حصیر است.

18 ذی‌الحجه مصادف هست با عیدغدیر خم است. پیامبراکرم(ص) در بازگشت از آخرین حج خود در سال دهم هجری همه مسلمانانی را که در حج شرکت داشتند در غدیرخم جمع و خطبه‌ای ایراد فرمود که در آن عبارت معروف «مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه، هرکه من مولای اویم پس علی مولای اوست» را بیان فرمودند.

ممکن است برخی بگویند «مولا» به معنای دوست داشتن است، اما با توجه به قراین و شرایطی که وجود دارد قطعا مولا نمی‌تواند به معنای دوست داشتن باشد، آیا در آن هوای گرم که پیامبر(ص) به همگان فرمودند بایستید تا بقیه هم برسند و به کسانی که جلوتر رفته‌اند بگویید برگردند، پس از آنکه همه جمع شدند و در آن هوای گرم ساعت‌ها طول کشید تا اجتماع کامل شود، آیا عقل می‌پذیرد که پیامبراکرم(ص) بر روی بلندی برود و دست امام علی(ع) را بلند کند و فقط بفرمایند هر که من را دوست دارد علی را دوست بدارد، فقط همین! آیا جمعیت اعتراض نمی‌کنند که ما را معطل کردی که فقط بگویی من علی را دوست دارم شما هم دوست بدارید. قطعاً رویداد مهمی در حال اتفاق افتادن است که نبی مکرم اسلام(ص) مردم را در آن هوای گرم جمع کرد و آنهم معرفی جانشینش است که در روایات متعددی از شیعه و سنی ذکر شده است و در همان مکان مردم دسته دسته آمدند و به علی (ع) تبریک گفتند. در تاریخ آمده است که تعدادی از صحابه پیامبر(ص) هم که در آنجا حضور داشتند آمدند و به امام علی(ع) تبریک گفتند.

البته معرفی کردن امام علی(ع) توسط پیامبر اکرم(ص) منحصر در این یک مورد نبوده است، در سال سوم بعثت، پیامبر از جانب خدا مأمور به دعوت نزدیکانش به اسلام شد: «و انذر عشیرتک الاقربین، خویشان و نزدیکان خودت را دعوت کن و از خدا بترسان». پیامبر دستور دادند علی بن ابی طالب(ع) طعامی آماده کرد و بنی‌عبدالمطلب را دعوت کرد، پس از صرف طعام عمویش ابولهب پیش دستی کرد و نگذاشت پیامبر(ص) سخنی بگوید و مجلس بهم خورد.

پیامبر اکرم(ص) دعوت را دوباره تکرار کرد و پس از صرف طعام ایشان را به اسلام دعوت کرد و از ایشان کمک در تبلیغ رسالت خواست و فرمود: کدام یک از شما مرا در این امر یاری می کند تا برادر من و وصی من و خلیفه من در میان شما باشد؟ همه از آن پیشنهاد سرباز زدند و روگردانیدند آنگاه امام علی(ع) که از همه آنها خردسال‌تر بود اعلام حمایت کردند، آنگاه پیامبر(ص) فرمود این برادر من و وصی من و جانشین من در میان شماست فرمانش را بشنوید و از او اطاعت کنید؛ بنابراین از همان ابتدای امر رسالت امام علی(ع) به عنوان وصی آن حضرت معرفی شدند و در مناسبت‌های مختلف پیامبر(ص) شایستگی جانشین خود را برای صحابه و مردم بیان کرده و اتمام حجت فرمودند.

در این مجال می‌توان به چند سخن پیامبر(ص) در مورد امام علی(ع) «لکل نبی وصی و وارث و صیی و وارثی علی، هر پیامبری جانشین و وارثی دارد جانشین و وارث من علی(ع) است»، «علیّ حقّه عَلیُ الاُمه كَحَقِّ اَلْوَالِدِ عَلَى وُلْدِهِ، حق علی(ع) بر امت مانند حق پدر بر فرزندش است»، «علیّ حبّه ایمانٌ و بغضُهُ نفاقٌ، دوستی علی نشانه ایمان و دشمنی اش نشانه نفاق است»، «علیّ منّی بِمنزله هارونَ مِن مُوسی، علی(ع) نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی(ع) است»، «علیّ اخی فِی الدُنیا و الاخِره، علی(ع) برادر من در دنیا و آخرت است» و «أنَا مَدینة العلمِ و علیّ بابُها فَمن ارادَ العلمَ فَلیأتِ البابَه، من شهر دانش‌ام و علی دروازه آن است؛ هر کس دانش (مرا) می‌جوید، باید از آن دروازه وارد شود» اشاره کرد.

در خطبه ۱۹۲ نهج‌البلاغه امام علی(ع) می‌فرماید: رسول اکرم (ص) مرا در همان اوایل زندگیم در دامن خویش می‏پروراند و هر روز بابی از علم و اخلاق به روی من می‏گشود و مرا به اقتدای آن فرا می‌خواند و هر سال که مجاور کوه حرا می‏شد و در جوار آن به عبادات می‏پرداخت، من او را می‏دیدم و جز من کسی وی را نمی‏دید. در خانه‏ای که اسلام در آن ظهور کرده بود غیر از رسول اکرم (ص) و خدیجه(س) کسی در آن نبود و من سومین نفر آن دو بودم. نور وحی و رسالت را می‏دیدم و نسیم نبوت را استشمام می‏کردم».

سپس امام علی(ع) می‏فرماید: من هنگام نزول وحی بر پیامبر، صدای نالهٴ شیطان را می‏شنیدم؛ به رسول اکرم (ص) عرض کردم: این آهنگ و ناله ویژه شیطان از کجا به گوش می‏رسد؟ فرمود: این افسوس شیطان است که فهمید دیگر پرستش نمی‏شود؛ چون جایی که وحی و نبوت و رسالت حکومت کند، آنجا شیطان عبادت نمی‏شود. آنگاه پیامبر(ص) فرمود: ای علی هر چه را من می‏بینم تو نیز می‏بینی و هر چه را من می‏شنوم تو نیز می‏شنوی، جز آن که تو پیامبر نیستی، لیکن وزیر من هستی و تو بر پایهٴ خیر استواری.

حجت‌الاسلام سید محمد اسماعیلی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم