زیارت جامعه کبیره؛ فراتر از زمان و مکان

علی بن محمد(ع) مشهور به امام علی‌نقی یا امام هادی، در 15 ذی‌الحجه سال 212 (ه.ق) در مدینه متولد و از سوی خداوند متعال در سال 220 به عنوان دهمین امام شیعیان برگزیده شد و به مدت 34 سال امامت، ولایت و هدایت امت اسلامی را برعهده داشتند. ایشان به دستور معتز عباسی در سومین روز از ماه رجب در سال 254 به شهادت رسیدند که جامعه کبیره یکی از مشهورترین دعاهای برجای مانده از آن حضرت است. کنیه این امام همان «ابوالحسن» و دارای القابی «عالم»، «فقیه»، «ناصح»، «امین»، «طیّب»، «نقی»، «متوکل» و «هادی» هستند که از میان این القاب دو لقب «هادی و نقی» بیشتر از سایر القاب شناخته شده است.

امام هادی(ع) با خلفای عباسی همچون معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز می‌زیستند و بیشترین دوره مبارزاتی ایشان به زمان خلافت معتصم بازمی‌گردد. با توجه به شرایط زمانی و بازداشت خانگی در منطقه و پادگان نظامی و محدودیت‌های ایجاد شده از سوی عباسیان کم‌تر مطلبی از ایشان وجود دارد.

تربیت شاگردان متعدد و اعزام آنان به نقاط مختلف از روش‌های تربیتی امامان معصوم(ع) بود و امام هادی(ع) نیز با وجود انحصار در پادگانی نظامی از این امر غافل نبوده و شاگردان خود را برای تبیین و نشر اسلام تربیت و اعزام کردند که از جمله  شاگردان می‌توان به «ابن‌سکیت»، مؤلف «تهذیب الالفاظ» و «اصطلاح المنطق» اشاره کرد. البته در دوران حکومت امام هادی(ع) علاوه بر دشمنی معتصم، گسترش فرق منحرفی روز به روز در حال رشد بود و امام در کنار تمام کارهای خود باید با این فرق نیز مبارزه می‌کردند تا از این طریق فرقه‌های انحرافی مردم آن زمان و قرون بعدی با تفکرات انحرافی پیوند نخورد.

غدیر در کلام امام هادی(ع)

تعدد القاب ایشان یکی از راه‌های استراتژیکی و راهبردی بود که برای هدایت مردم با توطئه و فتنه بدخواهان اسلام مواجه نشوند؛ از این رو حضرت برای تحقق ارزش‌های اسلامی باید از القاب بیشتری نسبت به سایر ائمه استفاده می‌کرد. نشر معارف ائمه و فرهنگ اهل‌بیت(ع) یکی دیگر از روش‌هایی است که ایشان در سیره رفتاری و عملی خود مورد توجه داشتند و با وجود تدبیر شدید امنیتی به زیارت جد بزرگوارش امام علی(ع) شتافته و با نوای ملکوتی و عبارات دلنشین خویش، فضائل و مناقب ایشان را بار دیگر در خاطره‌ها زنده کرد. در بخشی از این زیارت آمده است: «ای امیرمؤمنان! شهادت می‌دهم هر کس در مورد تو تردید داشته باشد، به رسول اکرم صلی الله علیه وآله که امین خداوند است ایمان نیاورده و کسی که از ولایت تو به سوی غیر تو عدول کند از دین استوار خداوند ـ که پروردگار جهانیان برای ما برگزیده و در روز غدیر با ولایت تو آن را کامل نموده ـ برگشته است و گواهی می دهم که معنی این آیه تو هستی که فرمود: این راه مستقیم من است، از او پیروی کرده و راه های دیگر را پیروی نکنید».

دوره کامل امام‌شناسی

«جامعه کبیره» از دیگر زیارت‌هاست که از ایشان به عنوان اثری ماندگار باقی مانده است که می‌توان از آن به عنوان دوره کامل امام‌شناسی تعبیر کرد. علامه مجلسی در مورد این زیارت گفته است: «زیارت جامعه کبیره از نظر سند صحیح‌ترین و از جهت محتوا فراگیرترین زیارت‌ها نسبت به ائمه اطهار(ع) است و در مقایسه با دیگر زیارت‌ها از فصاحت لفظ، بلاغت معنی، شأن و منزلت والایی برخوردار است. (هدیة الزائرین جلد ۹۹ صفحه ۱۴۴). همچنین صدوق در کتاب معروف «من لایحضره الفقیه» و شیخ طوسی در کتاب «تهذیب‌الاحکام» از موسی بن عـبدالله نـخعی چـنین‌ نقل‌ می‌کند‌: «از امام علی ‌النقی(ع) خواستم مرا زیارتی با بلاغت و کامل‌ تعلیم دهد که به وسیله آن بتوانم هریک از ائمه را‌ زیارت‌ کنم. حضرت فرمود: چـون بـه درگـاه رسیدی در حالی که غسل‌ کرده‌ای بایست ‌و شهادتین را بـگو و چـون داخل شدی و قبر را دیدی توقف کن و سی ‌مرتبه الله اکبر بگو. سپس‌ اندکی‌ راه‌ برو با گام‌های کوتاه و با آرامش و وقـار دوبـاره بـایست و سی مرتبه‌ الله‌ اکبر بگو. پس ‌به قبرمطهر نزدیک شو و چـهل مرتبه تکبیر بگو».

از آنجایی که فرق انحرافی همچون «غلات» به دشمنی با امام و زیارت جامعه کبیره پرداختند می‌توان به اهمیت و حساسیت این زیارت پی برد. ایشان با این زیارت مرزهای افراط و تفریط را مشخص کرده و برای هیچ دوره‌ای اجازه ندادند مردم منحرف شوند. دوستداران واقعی اهل‌بیت(ع) با خواندن این زیارت خود را از تمایل به سمت باطل و مبانی انحرافی در امان نگاه خواهند داشت. امام(ع) با سخنان خود مرز افراط و تـفریط را مـشخص کرد‌ و دوستداران‌ واقعی‌ خویش را از انحراف و تمایل به سوی افکار و آرای باطل دور داشت. در واقع در زیارت جامعه می‌توان به رمز و راز فلسفه اسلام پی برد و به واسطه آن اسلام ناب محمدی را انتشار داد و به همگان یادآور شد تنها راه هدایت و رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی حرکت در مسیر ائمه اطهار(ع) است. این زیارت محدود به زمان و مکان خاص نیست و در همه حال توحیدی بودن، حرکت کردن ائمه اطهار(ع) در مسیر الهی و پیروی کردن ما از این مسیر را گوشزد می‌کند. این زیارت کمتر مورد توجه کودکان و نوجوانان قرار گرفته است و جا دارد قسمت‌هایی از آن جهت آشنایی هرچه بیشتر آنان به زبان کودکانه بیان شود. دین اسلام دارای منابع غنی است که اگر بیشتر مورد توجه نویسندگان و شعرای حوزه کودک قرار گیرد، قطعاً بر روح و روان فرزندان این مرز و بوم تأثیرگذار خواهد بود.

یادداشت از مریم روشن، دبیر ایکنای مرکزی