ثبت ۱۵ آیین عاشورایی استان مرکزی در فهرست آثار ملی

محسن کریمی، کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در گفت‌وگو با ایکنا از استان مرکزی با بیان اینکه در این استان ۶۶ اثر ناملموس در زمره آثار ملی به ثبت رسیده است که از این تعداد ۱۵ اثر مربوط به آیین‌های عاشورایی و عزاداری ماه محرم و صفر است، اظهار کرد: عمده این آثار شامل تعزیه شهرهای اراک، تفرش، روستای اردمین ساوه، روستای وفس و روستای گرکان است که به ثبت ملی رسیده‌اند.

وی افزود: نخل‌گردانی در شهرهای نیم‌ور، محله طرخوران تفرش، نراق و گرکان، مراسم چغچغه‌زنی خمین در روز ۱۱ ماه محرم (کوبیدن دو چوب به هم برای ابراز سوگواری)، مراسم علم‌گردانی در هزاوه، انجدان، محله فم تفرش و شهر نیم‌ور به ثبت آثار ملی رسیده است.

کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی با بیان اینکه پیشینه ۱۵ اثر عاشورایی ثبت ملی شده استان مرکزی به دوره‌های صفویه، زندیه و قاجاریه برمی‌گردد که همچنان زنده و پویا باقی مانده‌اند، تصریح کرد: از مهمترین آیین‌های عاشورایی ثبت ناملموس شده، تعزیه سیار شهر اراک است که از دوره قاجاریه بنا نهاده شده و مربوط به محله‌های حصار و قلعه است که از قدیم‌الایام در مجموعه بازار تاریخی اراک برگزار می‌شده و بازار نقش تکیه و حسینیه را در طول تاریخ برای این شهرستان داشته است.

وی با اشاره به اینکه تعزیه بازار اراک به‌صورت سیار برگزار می‌شود، گفت: گروه‌های مختلف تعزیه، هر یک بخشی از واقعه عاشورا و شهادت یاران امام حسین(ع) را به‌صورت سیار در بازار اراک اجرا می‌کنند. اگر در روز هشتم محرم در یک نقطه از بازار اراک بایستید هر یک از گروه‌های مختلف تعزیه که از مقابل بازدیدکنندگان عبور می‌کنند، بخشی از تعزیه عاشورا را اجرا می‌کنند و بازدیدکنندگان می‌توانند این تعزیه را تماشا کنند.

کریمی با اشاره به اینکه سابقه تأسیس شهر اراک به دوره فتحعلی‌شاه قاجار برمی‌گردد، افزود: اجرای تعزیه سیار بازار اراک از دوره قاجار آغاز شده و تا به امروز ادامه پیدا کرده است. در دهه ۶۰ و ۷۰ این تعزیه متوقف و در اوایل دهه ۹۰ مجددا احیا شد و در هشتمین روز ماه محرم در بازار تاریخی اراک اجرا می‌شود. تعزیه سیار بازار تاریخی اراک در بهمن‌ماه سال 88 به شماره ۲۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

وی افزود: به‌طور کلی پیشینه آیین‌های عاشورایی به‌ویژه تعزیه به قرون اولیه اسلام برمی‌گردد. این آیین‌ها از دوره آل‌بویه شکل گرفته و در دوره صفویه یعنی حدود ۴۰۰ سال پیش تقویت شده و تا به امروز ادامه پیدا کرده است. از دوره قاجار تاکنون این آیین‌ها به‌صورت سینه به سینه منتقل شده و به دست آیندگان رسیده و امروز به اجرا در می‌آید. عمدتا این‌گونه آیین‌ها در دوره صفویه استحکام‌بخشی شده است، هرچند که ریشه‌های تعزیه در دوران قبل از اسلام بوده است. در آن دوران مراسمی تحت عنوان سوگ سیاوش وجود داشته و این آیین و هنر نمایشی پس از اسلام به مراسم عزاداری و تعزیه روز عاشورا تبدیل شده است.

کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی همچنین گفت: علاوه بر تعزیه سیار بازار تاریخی اراک، تعزیه‌خوانی در شهرهای تفرش، اراک، وفس و گرکان به‌عنوان آیین‌های شاخص استان در ایام محرم و صفر اجرا می‌شود. در شهر تفرش تعزیه‌هایی در تکایای معروف نظیر تکیه خلچان، زاغرم و... برگزار می‌شود. قدمت نسخه‌های تعزیه وفس مربوط به دوره زندیه و حدود ۲۳۰ سال پیش است. نسخ تعزیه روستای وفس و تفرش خطی قدیمی بوده و قدمت آنها به دوران زندیه و قاجار برمی‌گردد.

وی با بیان اینکه تعزیه یکی از مهمترین هنرهای نمایشی آیینی ایرانی است و نقش اساسی در بازگو کردن وقایع دهه اول محرم و روز عاشورا دارد، گفت: هرکدام از تعزیه‌ها که در نقاط خاصی از استان اجرا می‌شود شیوه خاصی داشته و ویژگی‌های مختلفی در اجرای آن وجود دارد. تعزیه سیار بازار تاریخی اراک در هیچ نقطه دیگری از استان اجرا نمی‌شود یا در روستای وفس دو گروه عمده اقدام به تعزیه‌خوانی می‌کنند. در روستای گرکان تفرش علاوه بر ایام محرم در روز شهادت حضرت زهرا(س) یا شهادت حضرت علی(ع) نیز تعزیه‌خوانی برگزار می‌شود. این ویژگی‌ها موجب شده است که تعزیه استان خاص شده و بخشی از ۱۵ اثر ملی ثبت شده ناملموس آیینی در استان مرکزی به بخش تعزیه اختصاص پیدا کند.

کریمی در خصوص تهیه البسه و لوازم مورد نیاز تعزیه‌خوانی در استان نیز بیان کرد: خیابان حصار یا پاسداران یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های شهر اراک است و قدیمی‌ترین تولیدکنندگان لوازم تعزیه در این خیابان فعالیت می‌کنند و سایر شهرهای استان نیز لوازم مورد نیاز تعزیه را از اراک تهیه می‌کنند.

کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در خصوص نخل‌گردانی و معنا و مفهوم آن به‌عنوان یک آیین عاشورایی گفت: نخل نماد و سمبلی از تابوت امام حسین(ع) است و به‌صورت مکعب و مستطیل چوبی ساخته شده است که دارای پایه‌های بلندی بوده و مزین به  پارچه‌های سبز و مشکی است. آیین نخل‌گردانی در روز عاشورا در شهرهای نیم‌ور محلات، خمین، طرخوران تفرش، شهر نراق و روستای گرکان استان مرکزی در محله‌های خاصی برگزار می‌شود.

وی ادامه داد: نخل‌ در خمین از بقعه متبرک امامزاده ابوطالب(ع) به حرکت درآمده و در سطح شهر گردانده می‌شود. در حین نخل‌گردانی مراسم ادعیه‌خوانی و سوگواری انجام و نخل در ظهر عاشورا به محل امامزاده برگردانده می‌شود. در شهر نراق نیز نخل‌گردانی در مسجد امام حسن(ع) به‌عنوان قدیمی‌ترین مسجد این شهر و برخی محله‌های شهر انجام می‌شود.

کریمی گفت: علم از یک قطعه چوب سه متری تشکیل شده که با پارچه سبز و مشکی مزین می‌شود. سر علم یک پنجه فلزی نصب می‌شود که نمادی از دستان حضرت ابالفضل‌العباس(ع) است. در روستاهای انجدان، هزاوه، شهر نیم‌ور و تفرش در روز عاشورا آیین عاشورایی علم‌گردانی در یک نقاط خاص انجام می‌شود. در روستای هزاوه علم از خانه سادات بیرون می‌آید و نهایتاً به امامزاده سلطان سیداحمد(ع) شهر هزاوه برمی‌گردد.

وی درخصوص آیین‌های عاشورایی استان که در معرض فراموشی هستند یا فراموش شده‌اند، اظهار کرد: از دهه 80 که ثبت آثار ناملموس در وزارت میراث فرهنگی شکل گرفته سعی شده است که این آیین‌ها برای زنده ماندن و پویایی در فهرست آثار ملی به ثبت برسند و این اقدام موجب شده که از تهدید فراموشی نجات پیدا کنند و در نقاط مختلف استان به حیات خود ادامه دهند که جشن تیرگان و فراهان و مراسم باران‌خوانی روستای کبوران تفرش از آن جمله است. هنرهای سنتی و صنایع دستی نظیر قالی بندریحان خمین و گیوه‌دوزی سنجان به شیوه مستندسازی کامل به ثبت رسیده است. در آیین‌های عاشورایی نیز مراسم عاشورا و عزاداری روستای ریحان در دستور کار ثبت ملی قرار دارد.

کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در خصوص نذرهایی که مرتبط با ماه محرم هستند و در استان انجام می‌شود، گفت: هر منطقه‌ای در سراسر استان برنامه‌های مختلفی در این خصوص دارند، اما گسترده‌ترین و باشکوه‌ترین نذر در منطقه سنجان با توزیع غذای آبگوشت سنتی و در مسجدالنبی(ص) فیجان است که از سراسر استان در این مراسم شرکت می‌کنند.