تعزیه سبزوار؛ گرفتار چالشها، زمینه‌ساز فرصت‌ها
گروه هنر: هنر شبیهخوانی و به اصطلاح رایج تعزیه، در سبزوار قدمتی دیرینه دارد که اگر چالش‌های پیش‌روی این هنر از سر راه تعزیه سبزوار برداشته شود، فرصت‌هایی ارزشمند برای شهر شیعه‌نشین سبزوار فراهم خواهد آورد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، هنر شبیهخوانی و به اصطلاح رایج تعزیه در سبزوار قدمتی دیرینه دارد و کتاب روضةالشهدای ملاحسین واعظ کاشفی‌سبزواری، بن مایه اشعار تعزیه‌خوانی در کشور است، با این وجود هنر شبیهخوانی در این شهرستان با چالش‌هایی مواجه است که اگر این چالشها از سر راه این هنر اصیل برداشته شود، فرصت‌هایی ارزشمند برای شهر شیعه‌نشین سبزوار فراهم خواهد آورد.
شبیهخوانی از آئین‌های مذهبی قدیمی شهرستان سبزوار است و تعزیه‌خوانان این شهرستان همزمان با ماه مبارک رمضان و ایام شهادت مولای متقیان حضرت علی (ع)، در ایام رحلت حضرت امام(ره) و ایام شهادت ائمه اطهار(ع) و به ویژه ماه‌های محرم و صفر در سطح این شهرستان فعالیت گسترده دارند.
استقبال مردم شهرستان سبزوار از این برنامه مذهبی بی‌نظیر است و در هر مجلس تعزیه شهرستان که بین دو تا هشت ساعت به طول می‌انجامد، هزاران نفر از مشتاقان ائمه اطهار(ع) حضور می‌یابند.
قاسم سهیلی‌منش و حسن عنایت‌پور دو تن از تعزیه‌خوانان برجسته سبزواری در گفت‌وگو با خبرنگار ما، همت و همراهی مسئولان را لازمه بهره‌برداری بیشتر از این هنر اصیل در راستای ترویج ارزش‌ها، ایجاد فرصت گردشگری مذهبی، حذف برخی تحریفات ایجاد شده از هنر شبیهخوانی و ... در شهر دارالمومنین سبزوار می‌دانند.
قاسم سهیلی‌منش، مدیرعامل کانون تعزیه سبزوار در مورد قدمت آیین شبیهخوانی گفت: آیین شناسان و محققان، پیدایش هنر شبیهخوانی را به دوران آل بویه و قرن چهارم هجری، قمری مربوط می‌دانند و کاربرد اصطلاح شبیه‌سازی برای این دوره مطابقت بیشتری دارد.
هنر شبیهخوانی از دوران صفویه شکل امروزی به خود گرفت
وی با بیان اینکه هنر شبیهخوانی در دوران صفویه به شکل امروزی درآمده است، افزود: در دوران پیش از آن، نقش‌پوش‌ها در تعزیه صامت بودند و فقط دسته‌روی و حرکت داشتند؛ متن به شکل نثر توسط یک نفر قرائت و بیشتر المان‌ها به نمایش گذاشته می‌شد.
سهیلی‌منش افزود: در دوره صفویه با توجه به انتخاب تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور، فضای بازی ایجاد و در سایه آن هنر شبیهخوانی به شکوفایی رسید، تعزیه‌خوانی به صورت نظم درآمد، شخصیت‌ها ناطق شدند و شبیه‌سازی تبدیل به شبیهخوانی شد.
وی ادامه داد: تعزیه در دوران قاجار رونق بیشتری گرفت و با مواجب بگیر شدن تعزیه‌خوانان و استخدام اساتید تعزیه از سطح کشور و آموزش آنها، اجرای این نمایش در حضور مسئولان رده بالای کشور و میهمانان خارجی انجام می‌شد.
مدیرعامل کانون تعزیه سبزوار با اظهار اینکه در دروان پهلوی اول، تعزیه‌خوانی ممنوع بود و در دوران پهلوی دوم به شکل جسته گریخته اجرا می‌شد، افزود: با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی تعزیه به صورت گسترده در سطح کشور و از جمله سبزوار با حضور خیل عظیم عاشقان اباعبدالله(ع) اجرا می‌شود.
نقش سبزوار در پیدایش هنر شبیهخوانی
وی با بیان اینکه هنر شبیهخوانی در این شهرستان با دارابودن قدمت زیاد، در دوران صفویه هم اجرا می‌شده است، گفت: برپایه مستندات موجود، سبزوار در پیدایش هنر شبیهخوانی نقش‌آفرین بوده است.
سهیلی‌منش در مورد مستندات این ادعا اظهار کرد: سبزوار یکی از چهار شهر قدیمی شیعه نشین ایران بوده که تکریم اهل بیت(ع) از گذشته در این شهر جایگاه داشته است.
وی ادامه داد: ملاحسین واعظ کاشفی، بزرگ ذاکر اهل بیت(ع) سبزواری است که کتاب روضةالشهدا را در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری، قمری نگاشته است، این کتاب بن‌مایه اشعار شبیهخوانی امروز است که بزرگانی همچون دکتر جابر عناصری، پدر تعزیه ایران و استاد کرسی تعزیه‌شناسی در دانشگاه به این مهم اذعان دارند.
چالش های تعزیه در سبزوار
این تعزیه‌خوان سبزواری، با اشاره به مواجه بودن تعزیه شهرستان با چالشها در عین فرصت آفرین بودن آن تصریح کرد: نبود تکیه تعزیه، کتابخانه تخصصی تعزیه و موزه محرم و شبیهخوانی از جمله چالش‌هایی به شمار می‌رود که هنر شبیهخوانی سبزوار با وجود قدمت و جایگاه خود با آن مواجه است.
وی با بیان اینکه رفع هر یک از این چالشها، تعزیه را زمینه‌ساز فرصت‌های ارزشمندی برای این شهر خواهد کرد، به وجود نسخ خطی تعزیه با قدمت بیش از 200 سال و اداوات قدیمی تعزیه در این شهرستان اشاره کرد و گفت: متاسفانه برخی نسخ خطی موجود در روستاها به دلیل ناآگاهی ورثه از بین رفته و یا در حال نابودی است که ایجاد موزه محرم برای حفظ اینگونه آثار ارزشمند ضرورت است.
سهیلی‌منش که حدود 22 سال است به عنوان تعزیه‌خوان فعالیت دارد، ادامه داد: همچنین با رفع چالش‌های موجود، هنر شبیهخوانی سبزوار توانایی جذب گردشگر مذهبی به این شهرستان را خواهد داشت، همچنان که روستاهایی در کشور این فرصت را در خود ایجاد کرده‌اند.
وی با بیان اینکه واگذاری زمین برای ساخت تکیه تعزیه از طریق شورای اسلامی شهر سبزوار طی چند دوره پیگیری شده است، گفت: کانون تعزیه شهرستان به تازگی پیشنهادی به شورا ارائه داده که مورد استقبال اعضا قرار گرفته است و امیدواریم به زودی نتایجی در برداشته باشد.
مدیرعامل کانون تعزیه سبزوار افزود: طبق این پیشنهاد، کانون تعزیه متولی ایجاد تکیه شده و هیأتی متشکل از مدیریت شهری و مسئولان مرتبط به عنوان هیئت امنا، ناظر و شورای سیاستگذار در این حوزه به فعالیت خواهند پرداخت.
وی با بیان اینکه برای واگذاری پنج هزار متر زمین جهت ساخت تکیه‌ای 20 هزار نفری درخواست داده شده است، ابراز کرد: با توجه به وجود خیل عاشقان امام حسین(ع) و خیران در سبزوار، درصدد ساخت این تکیه با استفاده از کمک‌های مردمی هستیم.
سهیلی‌منش با اظهار اینکه کانون تعزیه به عنوان متولی، زمان‌بندی را نیز برای ساخت این تکیه در پیشنهاد خود دارد، سبزوار را با توجه به قرار گرفتن در دروازه ورودی پایتخت معنوی ایران دارای پتانسیل مضاعفی برای ایجاد تکیه تعزیه به منظور جذب گردشگر دانست و افزود: با توجه به غریب‌بودن بسیاری از نسخ تعزیه و اجرا نشدن آنها، می‌توان اجرای تعزیه را برای تمام طول سال در برنامه قرار داد.
سهیلی‌منش تکیه تعزیه را فضایی مناسب برای راه‌اندازی مجمع الهیئات به منظور برگزاری مراسمات سوگواری ائمه اطهار(ع) و ایجاد موزه محرم و شبیهخوانی در آن دانست.
وی با اشاره به وجود نظراتی در مورد ایراد در محتوای برخی تعزیه ها، وجود انحرافات در آن و ... گفت: رفع این ایرادها نیازمند ثبت کارها و نسخ اصیل و ایجاد کتابخانه تخصصی تعزیه است تا جوانانی که علاقه‌مند ورود به این حوزه هستند، دسترسی آسان به منابع و مآخذ داشته باشند.
این تعزیه‌خوان سبزواری، خواستار حمایت ادارات ذیربط از تعزیه‌خوانان سبزواری شد و بیان کرد: همان‌گونه که برای تعزیه چارچوب کاری تعیین می‌شود، باید چارچوب حمایتی نیز تعریف شود.
وی یادآور شد: در شهرستان سبزوار بیش از 148 گروه تعزیه‌خوانی تاکنون به ثبت رسیده و یک هزار و 200 نفر از ذاکران نیز شناسایی و ساماندهی شده‌اند.
همچنین حسن عنایت‌پور، یکی از هنرمندان پیشکسوت نمایش تعزیه سبزوار در گفت‌وگو با خبرنگار ما با بیان اینکه آیین‌ها چه ملی و چه مذهبی ریشه در فرهنگ هر قوم و ملتی دارد، اظهار کرد: هنر شبیهخوانی از مهم‌ترین آیین‌های عاشورایی در کشور محسوب می‌شود.
وی با بیان اینکه حدود یک هزار و 70 مجلس تعزیه در کشور داریم، افزود: با توجه به تکراری بودن بیشتر این مجالس، حدود 250 مجلس تعزیه موجود است که بخشی از این مجالس عاشورایی و بخشی دیگر غیرعاشورایی است و به نحوی گریزی به واقعه عاشورا زده‌اند.
عنایت‌پور، مجالس شبیهخوانی غیر عاشورایی را شامل تعزیه‌هایی همچون هابیل و قابیل، ذبح اسماعیل، وفات حضرت مریم(س)، تعزیه عباس هندو، هرمز بازرگان، یزدجرد و ... برشمرد و افزود: تعداد زیادی از مجالس شبیهخوانی و از جمله همین مجالس غریب بوده و به‌ندرت اجرا شده‌اند.
سبزوار از معدود شهرهای دارای زمینه تعزیه در کشور است
وی، همچنین شهرستان سبزوار را از معدود شهرهای دارای زمینه و سبک خاص تعزیه در کشور معرفی کرد و گفت: با این حال هم اکنون اجرای تعزیه تا حدودی تقلیدی شده و اشعار از نظر سبک و زمینه‌ها مخلوط شده‌اند.
این هنرمند تعزیه، یکی از مشکلات هنر شبیهخوانی را نبود متصدی دولتی در این حوزه عنوان کرد و افزود: متاسفانه شاهد از بین رفتن برخی نسخ قدیمی و دست‌نویس تعزیه در سبزوار هستیم در حالی که در صورت وجود متصدی در هنر شبیه وانی، باید با جلب اعتماد صاحبان این نسخ آنها را در یک موزه گردآوری و یا حداقل از آنها عکسبرداری کرد تا این منابع ارزشمند برای آیندگان حفظ شود.
وی استفاده از این نسخ را برای حذف تحریفاتی که در تعزیه‌ها وارد شده ارزشمند دانست و ادامه داد: گرچه در این شهرستان کانون تعزیه وجود دارد اما این کانون به دلیل نبود بودجه و نیروی لازم امکان انجام این کار را ندارد.
عنایت‌پور به اشاره به استقبال چند هزار نفری مردم این شهرستان از هر مجلس تعزیه، نبود محلی مشخص برای اجرا را هم موجب سرگردانی علاقه‌مندان عنوان کرد و ادامه داد: علاوه بر این، امروز شبیهخوانی بر خلاف گذشته برای اجرای فاخر و حرفه‌ای نیاز به تمرین دارد چون موسیقی در آن وارد شده و هماهنگی بین تعزیه‌خوان با ردیف‌های موسیقی ضرورت دارد.
بسیاری از مجالس تعزیه غریب هستند
وی سرمایه‌گذاری برای هنر شبیهخوانی را لازم دانست و افزود: این سرمایه‌گذاری برای هنری است که مدعی هستیم تنها نمایش اصیل ایرانی بوده و وارداتی نیست.
این نویسنده و کارگردان هنر شبیهخوانی با یادآور شدن غریب ماندن بسیاری از مجالس تعزیه اظهار کرد: با توجه به ظرفیت‌های هنر شبیهخوانی، اجرای تعزیه را نباید فقط منحصر به ایام محرم دانست و برای این منظور نیازمند وجود جایگاهی برای اجرای تعزیه و حمایت‌های دولتی هستیم.
وی در مورد ظرفیت‌های هنر شبیهخوانی گفت: در تعزیه آموزش تاریخ، انتقال فرهنگ، نمایش ارزش‌های دینی و ... وجود دارد که نباید نادیده گرفته شود.
عنایت‌پور ادامه داد: تعزیه نوعی آموزش است و به ما درس ایثار، ایستادگی در مقابل ظلم برای ارزش‌های دینی و ... می‌دهد لذا نگاه به تعزیه نباید تک بعدی و فقط وسیله‌ای برای گریاندن مردم باشد.
وی در عین اذعان به اینکه تعزیه با وجود نداشتن متصدی دولتی به جززمانی از دوره قاجار، به دلیل داشتن پشتوانه مردمی تا امروز زنده مانده است، افزود: اما امروز برای اجرای فاخر، اصیل و گسترده هنر شبیهخوانی نیاز به حمایت‌های معنوی دولتی هست.
این نویسنده و کارگردان هنر شبیهخوانی افزود: با وجود اینکه تعزیه‌خوان‌های قدیمی و اصیل مخالف انتقال تعزیه از میدان به دیگر مکان‌ها هستند، اما اجرای این هنر در محل‌هایی مثل دانشگاه‌ها، مراکز علمی و مکان‌های عمومی شهر با حمایت نهادهای ذیربط در احیای این هنر موثر خواهد بود.
وی یکی از آفت‌های هنر شبیهخوانی را هم معیشت‌مداری برخی تعزیه خوانان دوره‌گرد دانست و گفت: فرد تعزیه‌خوانی که با دوره‌گردی به این هنر به عنوان وسیله‌ای برای تامین معیشت خود نگاه می‌کند به فکر احیای این هنر نیست و احتمال ورود تحریفاتی به تعزیه از جانب او هم وجود دارد.
عنایت‌پور خاطر نشان کرد: طبق برنامه‌ریزی‌هایی در سطح کشور بنا بر ایجاد دفتر تعزیه در تهران و کنترل کانون‌های تعزیه شهرستانی از طریق آن بود که اقدام جدی در این مورد صورت نگرفته است.
وی که از سن شش سالگی وارد میدان تعزیه شده، حدود 50 سال در این عرصه فعالیت داشته و اجرای تعزیه در شهرهای مختلف کشور و نیز کشورهای افغانستان و یونان را نیز در کارنامه هنری خود دارد، در خاتمه اضافه کرد: باید قدر این سرمایه ارزشمند را بدانیم و به آن بها دهیم.
