عملیاتی كه آغازگر تحولات جنگ پس از فتح خرمشهر شد/ خیبر؛ نخستین تجربه فرماندهی آیت‌الله رفسنجانی

این عملیات بزرگ كه نخستین تجربه مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در فرماندهی جنگ بود، در شمال بصره و مقابل استان‌های العماره و بصره انجام شد كه دارای محور هورالهویزه و زید بود كه در آن بنا بر این بود تا ارتفاعات مرزی در مناطق كوهستانی و پست از دست دشمن رهایی بخشد چرا كه دشمن بعد از شكست در عملیات آزادسازی خرمشهر به هر طریق ممكن سعی در تقویت پدافندهای خود كرده بود.

شهادت سردار خيبر

عملیات خیبر همانند سایر عملیات‌ها یادآور دلاورمردی‌ها و جانفشانی‌های سرافرازان این مرز و بوم است؛ سردار شهید محمدابراهیم همت، فرمانده لشكر 27 محمد رسول‌الله(ص) و حمید باكری، معاون لشكر 31 عاشورا از جمله عروج‌كنندگان بزرگ این عملیات بودند.

اشاره به یگان‌های شركت‌كننده استان فارس در این عملیات

یگان‌های نظامی استان فارس با حضور لشکر 19 فجر با 14 گردان پیاده سپاه، تیپ 33 المهدی(عج) با 6 گردان سپاه، حضور تیپ 55 هوابرد شیراز از ارتش و حضور جهاد سازندگی فارس در پیروزی قوای نظامی در این عملیات نقش سازنده و تعیین‌کننده‌ای داشتند.

عملیات خیبر تا آن زمان ابتکار عملی بی‌نظیر در جنگ به شمار می‌رفت و این منطقه می‌توانست جبهه خودی را دوباره از توانایی‌های گذشته بهره‌مند ساخته و دشمن را با وجود پیچیدگی در خطوط دفاعی و طرح‌های پاتک، از امکان مقابله با رزمندگان اسلام محروم کند، زیرا دشمن تصور نمی‌کرد ایران در هورالهویزه که دارای وسعت زیاد و فاصله طولانی از ساحل تا هدف‌ها بود، دست به عملیات بزند، چون ایران در چهار سال گذشته هیچ‌گاه در این منطقه عملیاتی اجرا نکرده بود.

پیچیدگی و پر موانع بودن خطوط دفاعی عراق در جبهه جنوب و وجود استحکامات و خاکریزهای متعدد، موجب می‌شد تا فرماندهان سپاه در پی یافتن منطقه‌ای برای عملیات باشند که در آن استفاده از توانایی‌های خودی امکان‌پذیر باشد و از اجرای تک جبهه‌ای پرهیز شود.

در این میان، منطقه هور الهویزه بیش از سایر مناطق از این ویژگی‌ها برخوردار بود. در واقع، رزمندگان اسلام می‌توانستند در این منطقه یک بار دیگر حمله به دشمن را توأم با غافل‌گیری از جناح و بدون برخورد با خطوط پر مانع، انجام دهند. دلیل دیگر انتخاب این منطقه عملیاتی، بی‌توجهی دشمن به آن بود؛ زیرا عراق به تصور اینکه ایران از این منطقه دست به حمله نمی‌زند، سازمان نظامی مناسبی در آن مستقر نکرده بود، طوری که کل منطقه عملیات، از العزیز تا القرنه و جزایر مجنون را چند گردان پدافندی حفاظت می‌کردند. در مجموع می‌توان گفت که منطقه هور با در نظر گرفتن توان نیروهای خودی و دشمن و نیز نقش زمین و تأثیرگذاری آن، انتخاب شد.

هدف از عملیات خیبر، انهدام نیروهای سپاه سوم ارتش عراق، تأمین جزایر مجنون شمالی و جنوبی و ادامه تک از جزایر و محور طلائیه به سمت نشوه والحاق با نیروهایی بود که از محور زید به دشمن حمله می‌کردند. در این عملیات، همچنین در نظر بود که خشکی شرق دجله از طریق هور تصرف شود تا امکان تقویت‌های عمده، از سمت شمال به سپاه سوم عراق از میان برود.

دستاورد عملیات

دستاورد این عملیات و جانفشانی‌های شبانه روزی مردان مرد این مرز و بوم، آزادسازی یك هزار کیلومتر مربع در منطقه هور و 180 کیلومتر مربع در جزایر مجنون و طلائیه بود. همچنین دسترسی به چاه های نفت منطقه میسر شد ضمن اینكه یگان‌های درگیر دشمن در این عملیات به طور متوسط از 20 تا 100 درصد منهدم شدند به طوری كه تیپ 56 زرهی دشمن به میزان صد در صد منهدم شد.

شرح عملیات

یک روز پیش از اجرای عملیات، نیروها وارد هور شده و تا حد ممکن در داخل آبراه‌ها پیشروی کردند تا اینكه عملیات آغاز شد. در مرحله اول عملیات در منطقه قرارگاه نجف، قرارگاه‌های نصر و حدید موفق شدند در محور العزیز و القرنه هدف‌های خود را تصرف کنند. در جزایر، وضعیت عملیات مطابق برنامه پیش نمی‌رفت. پاکسازی نشدن جزایر تا ساعت 3:30 بامداد مانع از آن شد که بعد از تصرف جزایر، نیروهای موج دوم بتوانند برای حمله، به سوی طلائیه حرکت کنند.لذا، در شب اول عملیات الحاق انجام نشد و به همین دلیل، قرارگاه فتح که باید پس از پاکسازی جزیره، به آن محور ملحق می‌شد، با مشکل مواجه شد و با وجود شکستن خط و رسیدن به نزدیکی محل الحاق، مجبور به توقف شد و سر انجام، به دلیل حضور پر شمار قوای دشمن در محور طلائیه و مقاومت آن‌ها، به رغم اجرای چند حمله برای الحاق یگان‌ها در دو محور طلائیه و جزیره، این مهم میسر نشد.

ارتش عراق پس از کشف اهداف عملیات و محور های اصلی تک، تلاش اصلی خود را ابتدا روی پاک سازی حوالی بصره- العماره و سپس روی طلائیه متمرکز کرد. تمرکز آتش دشمن در طلائیه، که زمینی بسیار محدود را شامل می شد، فوق العاده بود. چنانچه شهید حجت‌الاسلام میثمی که در آنجا حاضر بود می‌گفت: «هرکس در طلائیه ایستاد اگر در کربلا هم بود، می‌ایستاد.»

ضرورت مقاومت در طلائیه به دلیل اهمیت این محور برای کل عملیات بود، چرا که در صورت الحاق و پاک سازی، عقبه خشکی برای نیروهای خودی وصل می‌شد و عملیات در ابعاد جدیدی گسترش می‌یافت.

بازتاب عملیات

عملیات خیبر از نظر سیاسی و نظامی تأثیر بسزایی در روند جنگ به جای گذاشت.از نظر نظامی پس از ورود قوای ایران به خاک عراق، به دلیل تحولی که در استراتژی و تاکتیک ارتش عراق به وجود آمد، اجرای عملیات به شیوه گذشته امکان‌پذیر نبود. از این رو لازم بود با دستیابی به ابتکارات جدید و اتخاذ تدابیری تازه، صحنه نبرد از رکود و توقف در پشت دیوار دفاعی عراق خارج شده و بار دیگر، موازنه نظامی برقرار شود.

اجرای عملات خیبرآغاز تحولی دیگر در دوره پس از فتح خرمشهر بود و عملیات‌های بعدی تا سال 1365 و نیز عملیات‌های نظامی در خلیج فارس( در سال 1365) از این اندیشه جدید تاثیر پذیرفتند.

از لحاظ سیاسی، تصرف این منطقه فشار زیادی بر عراق وارد کرد، زیرا در منطقه جنوب، جزایر مجنون یکی از مناطق استراتژیک برای این کشور به شمار می رفت و به همین دلیل، دولت عراق سرمایه گذاری زیادی در این منطقه کرده بود.

بدیهی است که تسلط ایران بر این منابع به عنوان برگ برنده‌ای در مذاکرات سیاسی درباره سرنوشت جنگ و مسئله غرامت به‌شمار می‌رفت.