موازی‌کاری و جموداندیشی؛ دو آفت مهم پژوهش در کشور
مختاری ضمن اشاره به اهمیت پژوهش در توسعه کشور بیان کرد: اگر قرار است در علوم انسانی تتبعی انجام گیرد باید ایده‌های نو تولید کنیم؛ چراکه کار تکراری و موازی و تقلیدی راه به جایی نمی‌برد و برای جامعه سودمند نیست.
به گزارش ایکنا، هفتمین نشست علمی موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع) به مناسبت هفته پژوهش روز گذشته 27 آذرماه از طریق فضای مجازی برگزار شد.
در این نشست، حجت‌الاسلام مختاری به ایراد نظرات خود با عنوان «آسیب‌شناسی پژوهش» پرداخت و اظهار کرد: امروزه آنقدر که در کشور ما راجع به آموزش سرمایه‌گذاری می‌شود و اهتمام به عرصه آموزش وجود دارد کمتر به مسئله پژوهش پرداخته می‌شود حال آنکه یکی از عوامل پیشرفت‌های علمی غرب به دلیل اهتمام جدی به مسئله پژوهش و تتبع است. از طرفی ایرانیان مسلمان بیش از هر قوم دیگری پژوهش و تتبع را در پرونده علمی و فکری خودشان ثبت کردند، چون این روحیه پژوهشگری از آغاز در بین ایرانیان مسلمان وجود داشته است. بعد از اینکه پیام اسلام به ایرانیان عرضه شد، ایرانیان تلاش می‌کردند دانش‌ها و معارف را به حقیقت نزدیکتر کنند. از طرفی ایران از عهد باستان مهد علم و تمدن بوده و در تاریخچه‌اش هم نام دانشمندان و متفکران بزرگ می‌درخشد که تا امروز هم مورد احترام و پذیرش جامعه بوده است.
وی ادامه داد: در این فرصت به چند مورد از آفات پژوهش که در کشور ما وجود دارد یا به طور کلی در جهان اسلام وجود دارد اشاره خواهم کرد. یکی عدم شناخت کافی از مخاطبان است. مخاطب‌شناسی بسیار مهم است. محقق باید در جامعه مخاطبان حضور داشته باشد و به جای اینکه نگاه ذهن‌گرایانه داشته باشد باید عینی‌گرا باشد و در عین حال در متن جامعه حضور داشته باشد. عدم شناخت کافی از مخاطبان یک آفات است. پژوهشگر باید متناسب با نیاز جامعه مخاطب، دست به قلم شود و مطالبی را در اختیار آنها قرار دهد. پس منظور من لزوم ارتباط بین نویسنده و مخاطب است. مسئله بعد این است که باید در پژوهش به جای مصرف‌گرایی به تولید اندیشه‌های دینی اهتمام کنیم. چنانکه در علوم انسانی قرار است، تتبعی انجام گیرد باید ایده‌های نو را تولید کنیم؛ چراکه کار تکراری و موازی و تقلیدی راه به جایی نمی‌برد و برای جامعه سودمند نیست.
مدرس حوزه و دانشگاه یادآور شد: بایستی از جموداندیشی و روحیه تقلید پرهیز کرد و دنبال فهم و برداشت نو رفت. بنابر این پژوهشگر باید با جسارت لازم دنبال این مباحث برود چراکه این امر در پژوهش بسیار اهمیت دارد. متأسفانه بخشی از تحقیقات و محصولاتی که در قالب کتاب و مقاله عرضه می‌شود، به نوعی تکراری است و یا از خود ایده و پیام جدیدی ارائه نمی‌دهد. آنچه در پژوهش مهم است این است که جنبه تولیدی داشته باشد یعنی آنچه نویسنده بر اساس تامل خودش و بر اساس نیازسنجی‌ها به دست آورده است منتقل کند. بر همین اساس یکی از مشکلاتی که در جامعه علمی خودمان سراغ کارهای موازی در پژوهش است. به ویژه در حوزه علمیه قم یک یک کاری در حال تحقیق است، ولی مؤسسه بغل دست او به همان کار می‌پردازد. مقام معظم رهبری در سفری که به قم داشتند بر این مسئله تأکید داشتند که عدم ارتباط بین پژوهشگران گاهی به کارهای موازی می‌انجامد و این پرهیز از کارهای موازی باید سرلوحه برنامه‌های حوزه باشد.
وی در ادامه اظهار کرد: مسئله بعدی رشد کمی به جای رشد کیفی در مسله پژوهش است. ما آنقدر که دنبال رشد کمی هستیم دنبال کیفیات نیستیم. فاصله‌ای که با سایر کشورهای پیشرفته و توسعه یافته داریم همین جا است که ما خیلی شتاب‌زده تلاش می‌کنیم کاری که روی آن تحقیق می‌کنیم به چاپ برسانیم و بر تعداد مصحولات منتشره افزوده شود در حالی که افزایش کمی منشورات نشان از موفقیت انسان در قلمرو علمی نیست بلکه معیار، کیفیت و ارزش آثار است. به نظر من تلاش در جهت رشد کمی محصولات به جای رشد کیفی یکی از آفت‌هایی است که متوجه جامعه ما است. آفت بعدی، کاربردی نبودن پژوهش‌ها است. متاسفانه برخی پژوهش‌ها جنبه علمیاتی و کاربردی ندارد و شاید بیشتر جنبه انتزاعی دارد البته شاید برای افزایش مهارت‌ها و معلومات در جامعه مخاطبان مفید باشد ولی اینکه چقدر می‌شود از دستاورد مطالعاتی و تحقیقاتی در جامعه استفاده کرد برمی‌گردد به اینکه پژوهشگر متناسب با نیاز جامعه و متناسب با اقتضائات جامعه دست به قلم شود و کار پژوهشی تولید کند.
جایگاه مسئله‌شناسی در فقه نظام
در این نشست علمی مسلم ملکی، پژوهشگر علوم سیاسی به بیان نظرات خود با عنوان «جایگاه مسئله‌شناسی در فقه نظام» پرداخت و اظهار کرد: معیار مراتب علوم از منظر برخی اندیشمندان اسلامی در طبقه‌بندی علوم، علم نافع است؛ یعنی به بیان امروزی، علمی که تولید ثروت می‌کند مورد نیاز جامعه و دارای اولویت است و زمانی علم به تولید ثرورت منتهی می‌شود که متکی بر پژوهش بنیادین و کاربردی باشد. در مراکز علمی، دانشگاه‌ها و حوزههای علمی، آموزش همیشه مورد تاکید بوده و کمتر به پژوهش از حیث شکلی و ماهوی توجه شده و این در حالی است که آموزش زمانی می‌تواند کارآمد باشد که مبتنی بر پژوهش باشد و پژوهش باید جایگاه پیشینی و پسینی نسبت به آموزش داشته باشد. این رویکرد آموزش مبتنی بر پژوهش مسئله‌محور می‌بایست در کلیه نهادها و مراکز علمی مورد توجه جدی باشد؛ چراکه حلقه اتصال مجامع علمی و آموزشی با نیازهای جامعه و نظام‌سازی به واسطه پژوهش مسئله‌محور است.
ملکی در ادامه نشست به موضوع روش‌شناسی در فقه نظام‌ساز اشاره کرد و گفت: نخستین گام در مطالعات فقهی موضوعشناسی است و سپس نظریه دینی یا کلامی، نظریه فقهی و حکم فقهی است. عدم شناخت از موضوع و رعایت نکردن مراحل چهارگانه در روش استنباط و پژوهش در موضوعات فقه نظام‌ساز باعث می‌شود که پژوهش در این حوزه نه تنها کارآمد و مفید نباشد بلکه ممکن است آسیبهایی در این خصوص را نیز به وجود بیاورد؛ چرا که موضوع می‌تواند علت حکم باشد یعنی اینکه عدم شناخت دقیق از موضوع با توجه به عرف عام و خاص یا تخصصی باعث می‌شود که حکم به بیراهه برود و مسیر را منحرف کند و بدین جهت است که اکنون رویکرد موضوعشناسی، بر بحث‌های فقهی و اصولی شیعه، سایه گسترده است، همچنین دگرگونی نوین در شناخت موضوع، در فرایند استنباط و پژوهش مثبت و سازنده است. لذا رابطه میان موضوع و حکم در فقه، رابطه علی و معلولی است و موضوع، علت و حکم، معلول است.
وی افزود: از این رو روشن است که فقیه برای درک ابعاد حکم، بایستی موضوع برایش محرز شود. بنابراین از رابطه میان موضوع و حکم نیز می‌توان ضرورت شناخت موضوع را دریافت؛ یکی از فواید موضوعشناسی، زدودن غبار بی‌اطلاعی درباره برخی موضوعات به ویژه موضوعات نوظهور، از اندیشه فقیه است تا وی در پرتو آن بتواند حکم شرع را بیان کند. موضوعاتی مستجدثه نظیر زیست‌فناوری، اتانازی، هوش مصنوعی از این قبیل است. فایده دیگر موضوعشناسی این است با تبیین موضوع در بین علما ریشه‌های اختلاف را در بین آنها را از بین می‌برد، چراکه ریشه اختلاف فتوا در میان فقها عدم شناخت روشن از موضوع است. علاوه بر موضوعشناسی در حوزه روش‌شناسی، پرداختن به نظریه کلامی(دینی) و نظریه فقهی برای موضوعات مستحدثه ضروری است. حاصل کلام آموزش و پژوهش در فقه نظام‌ساز باید مبتنی بر مسائل کاربردی در این حوزه باشد، زیرا غنای ادبیات پژوهشی در حوزه فقه نظام‌ساز باید از کیفیت بیشتری بیش از گذشته برخوردار باشد و از رویکرد توصیفی باید به سمت تحلیلی و تولیدی گرایش پیدا کند و ایجاد تحول کند.
انتهای پیام
