آداب ذکر خداوند در آیه ۲۰۵ سوره اعراف

در آیه ۲۰۵ سوره اعراف آمده است: «وَاذْکرْ رَبَّک فِی نَفْسِک تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَکنْ مِنَ الْغَافِلِینَ؛ خدای خود را با تضرّع و پنهانی و بی‌آنکه آواز برکشی در صبح و شام یاد کن و از غافلان مباش».

ذکر و یاد خدا آدابی دارد در این آیه به پنج ویژگی یاد خدا کردن اشاره شده است: ذکر و یاد خدا باید درونی باشد البته خداوند هم ذکر بیرونی را می‌ستاید و هم ذکر درونی را، اما در این آیه خداوند با بیان «وَاذْکرْ رَبَّک فِی نَفْسِک» امر به ذکر درونی کرده است.

نکته دوم این است که با اشاره به «تَضَرُّعًا» ذکر و یاد خدا باید عاشقانه و سوزناک باشد هرچه در مقابل خداوند تملق توأم با خشوع و خضوع باشد میل به نزدیک شدن و تقرب به خداوند متعال در انسان بیشتر می‌شود.

در این آیه به «خِیفَةً» اشاره شده است بنابراین ذکر و یاد خدا باید همراه با خوف و خشوع باشد، هرچه عظمت خداوند را بیشتر درک کنیم و اوصاف جلال الهی را بیشتر بفهمیم حالت خوف و خشوع انسان بیشتر می‌شود.

در ابتدا، پایان و هنگام نتیجه‌گیری هر کاری باید ذاکر حق و متوجه ذات اقدس الهی بود. در هنگام شروع کار و در زمان تصمیم‌گیری یاد و ذکر خدا موجب می‌شود تا جهت‌گیری انسان در کار و تلاش و کوشش‌ها الهی باشد و نیت خالص و منجر به قرب الهی در طول کار و پایان آن می‌شود و «بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ» این امر را تأیید می‌کند.

ذکر و یاد خدا باید بدون تظاهر سروصدا و هیاهو باشد، زیرا آن ذکری غفلت زدایی می‌کند که عاشقانه، بی‌سروصدا و به‌دوراز ریا و خودنمایی باشد در غیر این صورت به یک نوع غفلت و سرگرمی تبدیل می‌شود «دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ» بر این امر اشاره دارد.

در این آیه خداوند متعال پیامبر (ص) را خطاب قرار می‌دهد اما درواقع این آیه شریفه همه مؤمنین را مخاطب خود می‌سازد زیرا وقتی شخص پیامبر (ص) از سوی خداوند مأمور می‌شود که دائماً به یاد خدا باشد و با شرایط ذکرشده ذاکر حق می‌شود تکلیف بقیه معلوم است و به‌مراتب دیگران باید بیشتر به این امر توجه کنند.

کسی که غافل شود اوامر و نواهی الهی را فراموش می‌کند لذا انگیزه دعا کردن و حالت تضرع و خوف را ندارد، اما ذکر و یاد خداوند متعال اگر دائمی و همیشگی باشد وعده‌ها، وعیدها و اوامر و نهی‌های الهی را در مقابل چشمان انسان زنده و ظاهر ساخته و او را از غفلت و فراموشی بیرون می‌آورد و «وَلَا تَکنْ مِنَ الْغَافِلِینَ» در این آیه اشاره بر همین دارد.

چند نوع ذکر داریم که شامل ذکر لفظی و قلبی می‌شود؛ در قرآن کریم به هر ۲ امر اشاره شده است اما به ذکر لفظی یا زبانی آهسته دستور داده و گفته‌شده که از ذکر با صدای بلند پرهیز شود زیرا ذکر با زبان و صدای بلند با ادب عبودیت و بندگی در پیشگاه حق‌تعالی منافات دارد.

در روایت آمده است پیامبر (ص) در یکی از جنگ‌ها با اصحابش در حرکت بودند که شب به‌جای هولناک رسیدند که یکی از اصحاب بلند تکبیر گفت و پیامبر (ص) فرمودند «آن کسی را که شما می‌خوانید نه دور است نه غایب».

در کلام وحی به ذکر قلبی امر شده است و اگر ذکر درونی باشد خصوصاً با صفات جمال مانند رحمان، غفور و رحیم خداوند را یاد کنیم؛ حالت خضوع، خشوع و تقرب در انسان بیشتر حاصل می‌شود.