شاخصه‌های تمدن نوین اسلامی در بیانیه گام دوم بر اساس آیات قرآن
بیانیه گام دوم که از سوی مقام معظم رهبری صادر شده است، در نگاه عموم مردم و به خصوص کسانی که از بیرون نگاه می‌کنند بیانیه سیاسی است که گذشته، حال و آینده انقلاب را تبیین می‌کند، اما آنچه ایشان در این بیانیه بیان کرده‌اند بر پایه مبانی دینی است که پایدار خواهد ماند.
انقلاب اسلامی ایران بر پایه معارف قرآن و سیره و سنت پیامبر(ص) بنا شده است. قرار گرفتن پسوند اسلامی در کنار انقلاب اسلامی آن را متمایز از دیگر انقلاب‌ها می‌کند. رهبری این انقلاب را یک مرجعیت دینی برعهده داشته و نیز آرمان این انقلاب احیای قرآن در جهان امروز بوده است. عموماً انقلاب‌ها به منظور دستیابی به اهداف خاصی اتفاق افتاده‌اند، اما انقلاب اسلامی به همه نکات و مطالبات سیاسی و اجتماعی توجه داشته و در عین حال آرمان اصلی آن احیای قرآن و اسلام در جهان بوده است.
بیانیه گام دوم نیز که از سوی مقام معظم رهبری صادر شده است، در نگاه عموم مردم و به خصوص کسانی که از بیرون نگاه می‌کنند بیانیه سیاسی است که گذشته، حال و آینده انقلاب را تبیین می‌کند، اما آنچه ایشان در این بیانیه بیان کرده بر پایه مبانی دینی اساسی و پایداری است که همیشه پایدار خواهد ماند.
رهبر معظم انقلاب خود یک چهره قرآنی است که در مشهد و در زمان مبارزات به طرح اندیشه حقیقی اسلامی، که امروزه از آن با عنوان طرح کلی اندیشه اسلامی یاد می‌شود، می‌پرداختند. مقام معظم رهبری معارف قرآن را در سینه داشته، اما بیانیه گام دوم را با زبانی سیاسی و در جایگاه رهبری یک کشور به رشته تحریر درآورده است. غالب بیانیه سیاسی اما بر پایه‌های مبانی قرآن است. هر کدام از جملات برگرفته از یک آیه است. این بیانیه مبتنی بر پایه‌های اساسی اسلام است.
در بیانیه گام دوم انقلاب که یکی از ارزشمندترین مکتوبات تاریخ چهل ساله انقلاب اسلامی ایران است به همه آنچه یک جامعه متمدن اسلامی نیاز دارد، اشاره شده است. ایمان، علم، جهاد، اخلاق، عدالت، عقلانیت، اقتصاد، رسانه و روابط بین‌الملل، از شاخصه‌های مهم تحقق «تمدن نوین اسلامی» هستند که تمدن‌سازی آنها در این بیانیه بیشتر بر دوش جوانان گذاشته شده است. در واقع سرفصلها و نکاتی که در این بیانیه آمده همگی ناظر به تحقق تمدن نوین اسلامی است، بیانیه گام دوم که در سنین چهل سالگی انقلاب صادر شده است یکی از همان هدایت‌های مصلحانه‌ای است که سرشار از مبانی اصیل قرآنی و تجلی‌بخش جامعه نبوی و حیات مهدوی است.
شاخصه‌های تمدن نوین اسلامی در بیانیه گام دوم
مراد از شاخصه‌های تمدن نوین اسلامی، عناوینی نظیر ایمان، معرفت، جهاد، عدالت، اخلاق، عقلانیت، اقتصاد، رسانه و روابط بین‌الملل هستند.
مستندات قرآنی تمدن نوین اسلامی در بیانیه گام دوم
الف. شاخصه‌های تمدن کهن اسلامی (ایمان به خدا، معرفت، جهاد، عدالت و اخلاق)
ب. شاخصه‌های تمدن نوین اسلامی (عقلانیت، اقتصاد، رسانه و روابط بین‌الملل)
تقسیم شاخصه‌ها به این دو نوع به این معنی نیست که شاخصه‌های نوع اول ارتباطی با نوع دوم ندارند. در واقع به لحاظ اینکه شاخصه‌های نوع دوم از قسم اول سیراب می‌شود، همه آنها در ذیل تمدن نوین اسلامی قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر شاخصه‌هایی که در جامعه نبوی وجود دارد ارتباط تنگاتنگی با شاخصه‌های جامعه مهدوی دارد، بنابراین برای تحقق تمدن نوین اسلامی، تمام شاخصه‌های یادشده از هر دو قسم را باید لحاظ کرد.
ایمان به خدا و توحید
اما نخستین شاخصه تمدن نوین اسلامی «ایمان به خدا و توحید» است. قرآن در این باره می‌فرماید: « شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ؛ خدا كه همواره به عدل قيام دارد گواهى مىدهد كه جز او هيچ معبودى نيست و فرشتگان [او] و دانشوران [نيز گواهى مىدهند كه] جز او كه توانا و حكيم است هيچ معبودى نيست» (سوره آل عمران آیه 18).
مهم‌ترین شعار پیامبران الهی، وحدانیت و توحید بوده است. (سوره نحل آیه 16 ) و خداوند بیشترین هزینه را برای معرفی خود انجام داده است. در این باره آیات پرشماری در قرآن آمده است که به ذکر یه مورد بسنده می‌شود اما تحلیل همه آنها این است که باور افراد جامعه در ایمان به خدا، آنان را در یک نقطه گرد هم می‌آورد و در چنین فرصتی ساختن جامعه متمدن یا تمدن‌سازی یک جامعه، به سهولت اتفاق خواهد افتاد، زیرا تمام ظرفیت‌های ذهنی و مادی افراد جامعه به یک سو سوق داده خواهد شد.
در بیانیه گام دوم نیز به این موضوع اشاره شده است:
«به هیچ بهانه‌ای از ارزشهایش که بحمدالله با ایمان دینی مردم آمیخته است، فاصله نمی‌گیرد». (بیانیه گام دوم)
«مهم‌ترین ظرفیت امیدبخش کشور، نیروی انسانی مستعد و کارآمد با زیربنای عمیق و اصیل ایمانی و دینی است». (بیانیه گام دوم)
«این مبارزه نیازمند انسان‌هایی با ایمان و جهادگر، و منیع‌الطبع با دستانی پاک و دل‌هایی نورانی است». (بیانیه گام دوم)
معرفت
دومین شاخصه تمدن نوین اسلامی «معرفت» است. منظور از معرفت که پس از ایمان به خدا قرار دارد، آن است که باور انسان به خداوند نباید کورکورانه باشد، بلکه باید ناشی از حسی قریب و سرشار از نشانه‌ها و ادله قانع‌کننده باشد، هرچند ممکن است شناخت مذکور دارای شدت و ضعف باشد. در جامعه متمدن اسلامی، انسان‌های با معرفت و همراه با شناخت کافی زندگی می‌کنند و معارف غیر اسلامی چون قانع کننده نیستند محکوم به بطلان هستند و در بیانیه گام دوم به این معنا اشاره شده است:
«بدیهی است که قیام‌های مارکسیستی و امثال آن نمی‌توانست برای انقلابی که از متن ایمان و معرفت اسلامی پدید آمده است، الگو محسوب شود». (بیانیه گام دوم )
قرآن در جاهای متعدد ارزش معرفت را یادآوری می‌کند:
«... هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ...؛ ... هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ...». (سوره زمرآیه 9)
«... وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ؛ ...با آنكه تاويلش را جز خدا و ريشه داران در دانش كسى نمى داند [آنان كه] مى گويند ما بدان ايمان آورديم همه [چه محكم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان كسى متذكر نمى شود». (سوره آل عمران آیه 7)
«وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ و خدا شما را از شكم مادرانتان در حالى كه چيزى نمى دانستيد بيرون آورد و براى شما گوش و چشمها و دلها قرار داد باشد كه سپاسگزارى كنيد». (سوره نحل آیه 78 )
«... قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ؛ بگو آيا نابينا و بينا يكسان است آيا تفكر نمى كنيد». (سوره انعام آیه 50)
« مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ كَالْأَعْمَى وَالْأَصَمِّ وَالْبَصِيرِ وَالسَّمِيعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا أَفَلَا تَذَكَّرُونَ؛ مثل اين دو گروه چون نابينا و كر [در مقايسه] با بينا و شنواست آيا در مثل يكسانند پس آيا پند نمى گيريد». (سوره هودآیه 24)
جهاد در راه خدا
سومین شاخصه تمدن نوین اسلامی «جهاد در راه خدا» است. بسیاری از آیات قرآن، جهاد در راه خدا را به عنوان فریضه الهی می‌داند (سوره بقره آیه 216) و مجاهدان در راه خدا را انسان‌های برگزیده می‌داند (سوره حج آیه 78) و مجاهدان از اجر عظیم برخوردار می‌شوند. (سوره نساء آیه 95).
« وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ...؛ و هر چه در توان داريد از نيرو و اسبهاى آماده بسيج كنيد تا با اين [تداركات] دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] ديگرى را جز ايشان كه شما نمى شناسيدشان و خدا آنان را مى شناسد بترسانيد...». (سوره انفال آیه 60)
رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم، بیش از هر چیز جهاد را مورد تأکید قرار داده و به انواع جهاد اعم از نظامی، علمی و اخلاقی اشاره کرده است:
«پدران و مادران و همسران با احساس وظیفه دینی از عزیزان خود که به جبهه‌های گوناگون جهاد می‌شتافتند دل کندند و سپس، آنگاه که با پیکر خون‌آلود یا جسم آسیب‌دیده آنان روبه‌رو شدند، مصیبت را با شکر همراه کردند». (بیانیه گام دوم )
«به‌پاخیزید و دشمن بدخواه و کینه‌توز را که از جهاد علمی شما بشدت بیمناک است ناکام سازید». (بیانیه گام دوم)
«ترس و نومیدی را از خود و دیگران برانید. این نخستین و ریشه‌ای‌ترین جهاد شما است». (بیانیه گام دوم)
عدالت
چهارمین شاخصه تمدن نوین اسلامی «عدالت» است. مفهوم عدل در برابر ظلم و خلاف جَور معنی شده است، لذا این مفهوم به معنای مساوات نیست، بلکه به معنی إنصاف نزدیکتر است. عدالت اصطلاحاً قرار دادن چیزی در موضع اصلی‌اش معنی شده است:
در تمدن نوین اسلامی به لحاظ توسعه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی، عدالت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و این معنا در آیات بسیاری از قرآن آمده است. گاه آن را وظیفه همه انبیا دانسته است(سوره حدید آیه 25)
و گاه وظیفه خصوصی پیامبر اسلام (سوره شوری آیه 15) و زمانی آن را محبوب خداوند معرفی می‌کند(سوره حجرات آیه 9) و اساساً در فرهنگ قرآنی انسان عادل، با ستم‌گر در یک طراز نمی‌گنجند. (سوره نحل آیه 76)
در واقع عدالت وجه باقی و چهره همیشگی اسلام ناب است و در طول تاریخ آنجا که حکومت واقعی اسلام برپا بوده است همچون حکومت رسول گرامی اسلام و انقلاب اسلامی ایران، مفهوم عدالت از درخشش بی‌نظیری برخوردار بوده است. این مفهوم در بیانیه گام دوم به خوبی تجلی یافته و برگرفته از همین مبنای قرآنی است:
«خامساً: کفّه عدالت را در تقسیم امکانات عمومی کشور سنگین کرد. نارضایتی این حقیر از کارکرد عدالت در کشور به دلیل آنکه این ارزش والا باید گوهر بی‌همتا بر تارک نظام جمهوری اسلامی باشد و هنوز نیست، نباید به این معنی گرفته شود که برای استقرار عدالت کار انجام نگرفته است. واقعیّت آن است که دستاوردهای مبارزه با بی‌عدالتی در این چهار دهه، با هیچ دوره دیگر گذشته قابل مقایسه نیست. (بیانیه گام دوم)
اخلاق
پنجمین شاخصه تمدن نوین اسلامی «اخلاق» است. برخورداری از مکارم اخلاق در جامعه نبوی که تتمیم آن از وظایف اصلی پیامبر اسلام(ص) بوده است از عناصر کلیدی تمدن نوین اسلامی است. در آیاتی از قرآن، نسبت به اخلاق و تزکیه نفوس تأکید شده است (سوره بقره آیه129)؛ (سوره آل عمران۱۶۴آیه)؛ (سوره جمعه آیه 2)؛ به همین دلیل خداوند این منت را بر مؤمنین نهاد که در میان آنان پیامبری از جنس خودشان برگزیند که آیات خدا را بر آنان بخواند و آنها را پاک گرداند:
«لقد من الله على المؤمنين إذ بعث فيهم رسولاً من أنفسهم يتلو عليهم آياته ويزكيهم ويعلمهم الكتاب والحكمة وإن كانوا من قبل لفي ضلال مبين». (سوره آل عمران آیه 164)
پس از ارسال رسولان الهی، قطعاً مظهر فضائلِ اخلاقیِ همه پیامبران، رسول گرامی اسلام است و با آمدن او نیکوترین و برجسته‌ترین روحیات اخلاقی جامعه نبوی، تبلور یافته و اینگونه جامعه متمدن اسلامی شکل گرفته است. از این‌رو قرآن پیامبر اسلام را دارای خلقی عظیم معرفی کرده (سوره قلم آیه 4) و این خلق عظیم را از رحمت خداوند دانسته است. (آل سوره آل عمران آیه 159)
در بیانیه گام دوم نیز رهبر معظم انقلاب، مسئله اخلاق را بر مبنای آیات یادشده، دنبال کرده و در مقاطع متعددی، اهمیت آن را متذکر شده است:
«آزادی، اخلاق، معنویت، عدالت، استقلال، عزّت، عقلانیّت، برادری، هیچ یک به یک نسل و یک جامعه مربوط نیست تا در دوره‌ای بدرخشد و در دوره‌ای دیگر افول کند. هرگز نمیتوان مردمی را تصور کرد که از این چشم‌انداز‌های مبارک دل‌زده شوند. هرگاه دل‌زدگی پیش آمده، از روی‌گردانی مسئولان از این ارزش‌های دینی بوده است و نه از پایبندی به آنها و کوشش برای تحقّق آنها». (بیانیه گام دوم)
و در جای دیگر آن را نتیجه رفتار و منش معمار کبیر انقلاب حضرت امام خمینی(ره) برشمرده است:
«سادساً: عیار معنویّت و اخلاق را در فضای عمومی جامعه بگونه‌ای چشمگیر افزایش داد. این پدیده مبارک را رفتار و منش حضرت امام خمینی در طول دوران مبارزه و پس از پیروزی انقلاب، بیش از هر چیز رواج داد؛ آن انسان معنوی و عارف و وارسته از پیرایه‌های مادّی، در رأس کشوری قرار گرفت که مایه‌های ایمانِ مردمش بسی ریشه‌دار و عمیق بود». (بیانیه گام دوم)
و در بخشی دیگر از بیانیه، آن را معجزهای دیگر از انقلاب و نظام اسلامی معرفی کرده است:
«و این‌ها همه در دورانی اتّفاق افتاده که سقوط اخلاقی روزافزون غرب و پیروانش و تبلیغات پُر حجم آنان برای کشاندن مرد و زن به لجنزار‌های فساد، اخلاق و معنویّت را در بخش‌های عمده‌ی عالم منزوی کرده است؛ و این معجزهای دیگر از انقلاب و نظام اسلامی فعّال و پیشرو است». (بیانیه گام دوم)
و در فرازی دیگر برجسته‌سازی اخلاق را در گرو مفاهیمی چون: اخلاص، ایثار، توکل و ایمان دانسته، و رعایت فضیلت‌هایی نظیر: خیرخواهی، گذشت، کمک به نیازمند، راستگویی، شجاعت، تواضع، اعتماد به نفس و دیگر خلقیّات نیکو برشمرده، آن را جهت‌دهنده همه حرکت‌ها و فعالیت‌های فردی و اجتماعی و نیاز اصلی جامعه معرفی کرده است:
«اخلاق و معنویت به معنی برجسته کردن ارزش‌های معنوی از قبیل اخلاص، ایثار، توکل، ایمان در خود و در جامعه است، و اخلاق به معنی رعایت فضلیت‌هایی، چون خیرخواهی، گذشت، کمک به نیازمند، راستگویی، شجاعت، تواضع، اعتماد به نفس و دیگر خلقیّات نیکو است. معنویت و اخلاق، جهت‌دهنده همه حرکت‌ها و فعّالیّت‌های فردی و اجتماعی و نیاز اصلی جامعه است». (بیانیه گام دوم)
عقلانیت
ششمین شاخصه تمدن نوین اسلامی «عقلانیت» است. منظور از عقل، عقلِ سلیمی است که مایه بندگی خداست. در قرآن کریم آیاتی که به عقلانیت و خردورزی پرداخته و تعابیر زیبایی که در این باره به کار گرفته مانند تعبیر: «اولوا الألباب» (سوره رعدآیه19)؛ (سوره ص آیه 29) ،(سوره ابراهیم آیه 52)؛ (سوره زمر آیه 9) تعبیر «اولی النُهی» (سوره طه آیه 54) بنابراین اگر ارزش عقل و عقلانیت در به کارگیری آن است، درباره چه چیزهایی باید تعقل کند و آن را به کار گیرد؟ آیات پرشماری از قرآن با اشاره به مصادیق متعدد فکری و تعقلی انسان، به این سؤال پاسخ داده است.
بدیهی است ظرفیت عظیمی که در آیات فوق پیرامون تعقل و به کارگیری آنها وجود دارد، چنان جامعه را به سوی اصلاح و تمدن پیش می‌برد که گویی بهشت در روی زمین برپا شده است.
در واقع آنچه قرآن در بحث عقلانیت، ما را به سوی آن فرا می‌خوانَد سه چیز است، زیرا به تعبیر امام خمینی(ره) انسان از سه لایه عقلی، قلبی و ظاهری برخوردار است که بُعد عقلی، نیازمند کمال؛ بُعد قلبی نیازمند تربیت؛ و بُعد ظاهری نیازمند عمل است. دستورات انبیا و اولیای الهی برای عقل، کمال و برای قلب، تربیت و برای جوارح حسی عمل است.
در جامعه متمدن اسلامی، لازم است همهی این امور مورد توجه قرار گیرد و به آن عمل شود لذا رهبر معظم انقلاب در باره عقلانیت، فرموده است:
«آزادی، اخلاق، معنویت، عدالت، استقلال، عزّت، عقلانیّت، برادری، هیچ یک به یک نسل و یک جامعه مربوط نیست تا در دوره‌ای بدرخشد و در دوره‌ای دیگر افول کند». (بیانیه گام دوم)
و در توصیه به مدیران کارآمد و خردمند فرموده است:
«فرصت‌های مادی کشور نیز فهرستی طولانی را تشکیل میدهد که مدیران کارآمد و پُرانگیزه و خردمند میتوانند با فعّال کردن و بهره‌گیری از آن، درآمد‌های ملّی را با جهشی نمایان افزایش داده و کشور را ثروتمند و بی‌نیاز و به معنی واقعی دارای اعتماد به نفس کنند و مشکلات کنونی را برطرف نمایند». (بیانیه گام دوم)
ایشان همچنین مدیریت خردمندانه را موجب تقویت اقتصاد برشمرده و فرموده است:
تأکید بر تقویت اقتصادِ مستقلّ کشور که مبتنی بر تولید انبوه و با کیفیّت و توزیع عدالت‌محور و مصرف به اندازه و بی اسراف و مناسبات مدیریّتی خردمندانه است و در سال‌های اخیر از سوی این‌جانب بار‌ها تکرار و بر آن تأکید شده، به خاطر همین تأثیر شگرفی است که اقتصاد میتواند بر زندگی امروز و فردای جامعه بگذارد. (بیانیه گام دوم)
اقتصاد
هفتمین شاخصه تمدن نوین اسلامی «اقتصاد» است. بی‌شک یکی از ضروریات تحقق جامعه متمدن اسلامی، اقتصادِ مستقل و قوی است.
قرآن کریم بر اساس همین مبنا، در چند جا به مباحث اقتصاد و تأمین نیازهای افراد جامعه اسلامی از دو زاویه پرداخته است. نخست سفارشاتی در باب معاملات کرده تا جامعه اسلامی از جانب اقتصاد متضرر نشود و سپس به جنبه‌های مادی انسان اشاره کرده تا فردی که در جامعه اسلامی حضور دارد با تأمین نیازهای مادی‌اش، با نشاط و عملکردی سازنده داشته باشد.
از زاویه نخست در طولانیترین آیه قرآن، اولاً وام دادن به نیازمندان و تولیدکنندگانی که موجب رونق اقتصاد در جامعه می‌گردند را تأیید کرده و ثانیاً سفارشاتی درباره پرداخت وام بیان می‌کند:
« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ…؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد، هر گاه به وامى تا سررسيدى معين، با يكديگر معامله كرديد، آن را بنويسيد. و بايد نويسنده اى (صورت معامله را) بر اساس عدالت، ميان شما بنويسد....»(سوره بقره آیه 282)
در این آیه خداوند به ما می‌آموزد که تنظیم قراردادهای اقتصادی بر مبنای سفارشات یادشده در آیه دِین، اختلافات را در جامعه کاهش داده و به دنبال آن بخشی از مرافعات قضایی فروکش خواهد کرد.
همچنین در باب معاملات و عقود اسلامی(سوره مائده آیه 1) نظیر: رهن(سوره بقره آیه 283)]، بیع(سوره بقره آیه 275 ) ربا(سوره بقره آیه 275)]، نکاح(سوره نساء آیه 24) صلح(سوره نساء آیه 128]، که بیشترین کاربرد را در جامعه اسلامی دارند، احکام ویژه‌ای بیان کرده است.
اما از زاویه دوم از آنجا که انسان موجودی جسمانی است و طبعاً چنین موجودی نیازهای مادی دارد، رمز موفقیت جامعه اسلامی از نظر قرآن، آن است که راهکارش را نسبت به نیازهای مذکور، ارائه دهد. تغذیه سالم یکی از مهم‌ترین نیازهای انسان است و جامعه اسلامی در تحقق عملی خود نیازمند افرادی است که از جسمی سالم برخوردار باشند. مصیبت‌های ناشی از تهیدستی موجب ضعف جسمی و اختلال ذهنی می‌شود و در حکومت اسلامی، چنین افرادی کارایی لازم را نداشته و تمدن‌ساز نخواهند بود. از این‌رو شعارهای جامعه اسلامی همواره «پیوند بین معاش و معاد» بوده است و دنیا و آخرت در یک سیاق قرار داده شده است. (سوره قصص آیه 77) چنان‌که در تقسیم بین شب و روز، شب را برای معاد (سوره اسراء آیه 79) و روز را برای معاش آفریده است. (سوره نبا آیه 11)
بنابراین باید توجه داشت آنجا که قرآن می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد از نعمتهاى پاكيزهاى كه روزى شما كردهايم بخوريد و اگر تنها او را مى پرستيد خدا را شكر كنيد»(سوره بقره آیه 172) منظورش لذت بردن از خوردن طعام نیست، بلکه توان‌یابی و کوشش در عرصه‌های زندگی و تکلیف است نگاه قرآن به هدفِ زندگی است نه خود زندگی؛ از این‌رو همه تعبیرات قرآن در باره موضوع مورد بحث، با همین رویکرد است.
در بیانیه گام دوم، با تکیه بر مبنای قرآنی، اقتصاد به عنوان هدفِ جامعه اسلامی، شناخته نشده است، لکن وسیله و مقدمه برای تحقق آرمان‌های جامعه اسلامی به شمار آمده است. در بخشی از این بیانیه ضمن اینکه اقتصادِ قوی را عنصر کلیدی دانسته است، اقتصاد ضعیف را نقطهی ضعف جامعه اسلامی معرفی کرده است:
«اقتصاد یک نقطه کلیدیِ تعیین‌کننده است. اقتصاد قوی، نقطه قوّت و عامل مهم سلطه‌ناپذیری و نفوذناپذیری کشور است و اقتصاد ضعیف، نقطه ضعف و زمینه‌ساز نفوذ و سلطه و دخالت دشمنان است. فقر و غنا در مادّیات و معنویّات بشر، اثر می‌گذارد. اقتصاد البته هدف جامعه اسلامی نیست، اما وسیله‌ای است که بدون آن نمیتوان به هدف‌ها رسید». (بیانیه گام دوم)
همچنین در بخشی دیگر از بیانیه با اشاره به ظرفیت‌های اقتصادی کشور فرموده است:
«ایران با دارا بودن یک درصد جمعیت جهان، دارای ۷ درصد ذخایر معدنی جهان است: منابع عظیم زیرزمینی، موقعیت استثنائی جغرافیایی میان شرق و غرب و شمال و جنوب، بازار بزرگ ملّی، بازار بزرگ منطقه‌ای با داشتن ۱۵ همسایه با ۶۰۰ میلیون جمعیّت، سواحل دریایی طولانی، حاصل‌خیزی زمین با محصولات متنوّع کشاورزی و باغی، اقتصاد بزرگ و متنوع، بخش‌هایی از ظرفیّت‌های کشور است؛ بسیاری از ظرفیت‌ها دست‌نخورده مانده است. گفته شده است که ایران از نظر ظرفیّت‌های استفاده نشده طبیعی و انسانی در رتبه اوّل جهان است. بی‌شک شما جوانان مؤمن و پرتلاش خواهید توانست این عیب بزرگ را برطرف کنید. دهه دوّم چشم‌انداز، باید زمان تمرکز بر بهره‌برداری از دستاوردهای گذشته و نیز ظرفیت‌های استفاده نشده باشد و پیشرفت کشور از جمله در بخش تولید و اقتصاد ملی ارتقا یابد». (بیانیه گام دوم)
و سپس در فرازی دیگر از بیانیه با توجه به مشکلات اقتصادی کشور، در صدد ارائه راهکار برآمده است:
«راه‌حل این مشکلات، سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است که باید برنامه‌های اجرائی برای همه بخش‌های آن تهیه و با قدرت و نشاط کاری و احساس مسئولیّت، در دولت‌ها پیگیری و اقدام شود. درون‌زایی اقتصاد کشور، مولّد شدن و دانش‌بنیان شدن آن، مردمی کردن اقتصاد و تصدّیگری نکردن دولت، برون‌گرایی با استفاده از ظرفیّت‌هایی که قبلاً به آن اشاره شد، بخش‌های مهمّ این راه‌حل‌ها است. بی‌گمان یک مجموعه جوان و دانا و مؤمن و مسلط بر دانسته‌های اقتصادی در درون دولت خواهند توانست به این مقاصد برسند. دوران پیشِ رو باید میدان فعّالیّت چنین مجموعه‌ای باشد». (بیانیه گام دوم،)
رسانه
هشتمین شاخصه تمدن نوین اسلامی «رسانه» است. رسانه به معنای هر وسیله‌ای است که مطلب یا خبری را به اطلاع مردم برساند، مانند رادیو، تلویزیون و روزنامه. در جهان امروز که پیشرفت‌های چشمگیر در عرصه رسانه و تبلیغات صورت گرفته، این ضرورت را ایجاب می‌کند که برای ایجاد تمدن نوین اسلامی، حتما باید عنصر رسانه را در رأس امور قرار داد.
اساساً خود قرآن رسانه‌ای الهی است که پیام خدا را بر بشر ابلاغ می‌کند. از نگاه قرآن در تبلیغ و رسانه چند نکته را باید رعایت کرد. لزوم تحقیق در درستی اخبار (سوره حجرات آیه 6) پرهیز از شایعه‌پراکنی(سوره نور آیه 15) پرهیز از تمسخر(سوره حجرات آیه 11)، مبارزه دائمی با طاغوت(سوره نحل آیه 36) و دفاع از دین و ارزشها(سوره احزاب آیه 39) نکاتی هستند که پایبندی به آنها در رسانه لازم است.
از منظر قرآن هدف تبلیغ و رسانه، زنده نگه‌داشتن روح جامعه اسلامی (سوره انفال آیه 24) و رها شدن از کتمان‌کاری است. (سوره بقره آیه 159) اگر دین با حکم به وجوب کتمانِ اسرارِ شخصی و حریم خصوصی افراد، نوعی محدودیت برای کار رسانه دینی ایجاد می‌کند، از سوی دیگر با تحریم کتمان حق، فضای بیکرانی را به سوی رسانه‌ها می‌گشاید. رسانه‌ها باید بدانند که کارشان یک حرفه و شغل نیست، بلکه یک رسالت است که دارای نکات و اهداف فوق است.
ایشان در بیانیه گام دوم در رابطه با مأیوس‌سازی مردم از سوی رسانه‌های دشمن فرموده است:
«اما پیش از همه چیز، نخستین توصیه من امید و نگاه خوشبینانه به آینده است. بدون این کلید اساسیِ همه قفلها، هیچ گامی نمیتوان برداشت. آنچه میگویم یک امید صادق و متکی به واقعیّت‌های عینی است. این‌جانب همواره از امید کاذب و فریبنده دوری جسته‌ام، امّا خود و همه را از نومیدی بی‌جا و ترس کاذب نیز برحذر داشته‌ام و برحذر می‌دارم. در طول این چهل سال -و اکنون مانند همیشه- سیاست تبلیغی و رسانه‌ای دشمن و فعال‌ترین برنامه‌های آن، مأیوس‌سازی مردم و حتی مسئولان و مدیران ما از آینده است. خبر‌های دروغ، تحلیل‌های مغرضانه، وارونه نشان دادن واقعیّتها، پنهان کردن جلوه‌های امیدبخش، بزرگ کردن عیوب کوچک و کوچک نشان دادن یا انکار محسّنات بزرگ، برنامه‌ی همیشگی هزاران رسانه صوتی و تصویری و اینترنتی دشمنان ملت ایران است؛ و البتّه دنباله‌های آنان در داخل کشور نیز قابل مشاهده‌اند که با استفاده از آزادی‌ها در خدمت دشمن حرکت می‌کنند. شما جوانان باید پیش‌گام در شکستن این محاصره تبلیغاتی باشید». (بیانیه گام دوم)
و در فرازی دیگر از بیانیه، ضمن سفارش به دستگاه‌های حکومتی و نهادهای غیر حکومتی از وظیفه سنگینی که نسبت به رسانه دارند، فرموده است:
«ابزار‌های رسانه‌ای پیشرفته و فراگیر، امکان بسیار خطرناکی در اختیار کانون‌های ضد معنویت و ضد اخلاق نهاده است و هم‌اکنون تهاجم روزافزون دشمنان به دل‌های پاک جوانان و نوجوانان و حتی نونهالان با بهره‌گیری از این ابزار‌ها را به چشم خود می‌بینیم. دستگاه‌های مسئول حکومتی در این باره وظایفی سنگین بر عهده دارند که باید هوشمندانه و کاملاً مسئولانه صورت گیرد؛ و این البته به معنی رفع مسئولیّت از اشخاص و نهادهای غیرحکومتی نیست. در دوره پیش رو باید در این باره‌ها برنامه‌های کوتاه مدت و میان مدّت جامعی تنظیم و اجرا شود؛ ان‌شاء‌الله» (بیانیه گام دوم)
روابط بین‌الملل
نهمین شاخصه تمدن نوین اسلامی «روابط بین‌الملل» است. از آنجا که پیش‌فرض ما پیوند دین و سیاست است، این پرسش مطرح است که سیاست دینی در روابط بین‌الملل بر چه اصولی استوار است؟ قرآن در موضوع روابط خارجی، پایبندی به چند اصل را مورد توجه قرار داده است:
الف. اصل دعوت
از نظر قرآن نخستین اصل در روابط بینالمللی، دعوت به سوی اسلام است، زیرا اسلام دین برگزیده خداوند است (سوره آل عمران آیه 19) و در دعوت خویش، توحید را بر هر چیز مقدم کرده است:
«قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ؛ بگو اى اهل كتاب بياييد بر سر سخنى كه ميان ما و شما يكسان است بايستيم كه جز خدا را نپرستيم و چيزى را شريك او نگردانيم و بعضى از ما بعضى ديگر را به جاى خدا به خدايى نگيرد پس اگر [از اين پيشنهاد] اعراض كردند بگوييد شاهد باشيد كه ما مسلمانيم [نه شما]» (سوره آل عمران آیه 64).
ب. اصل نفی سبیل
از نگاه قرآن در روابط خارجی، هر گونه ارتباط که دارای مبانی استکباری و موجب سلطه بر حکومت اسلامی شود مردود است، زیرا قرآن در این باره فرموده است:
«... لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا؛ ... خداوند هرگز بر [زيان] مؤمنان براى كافران راه [تسلطى] قرار نداده است». (سوره نساءآیه 141)
بر اساس این آیه، روابط خارجی اسلام با غیرمسلمانان باید به گونه‌ای تنظیم شود که زمینه سلطه و برتری کفار بر مسلمانان را فراهم نیاورد. از نگاه قرآن، نه تنها رابطه‌ای که موجب تسلط کفار می‌شود ممنوع است، بلکه از دوستی و قرابت با کفار نیز باید پرهیز کرد، زیرا دوستی با کفار موجب سلطه آنان بر مسلمانان می‌شود.
« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد از غير خودتان [دوست و] همراز مگيريد [آنان] از هيچ نابكارى در حق شما كوتاهى نمى‌ورزند آرزو دارند كه در رنج بيفتيد دشمنى از لحن و سخنشان آشكار است و آنچه سينههايشان نهان مى‌دارد بزرگتر است در حقيقت ما نشانه‌ها[ى دشمنى آنان] را براى شما بيان كرديم اگر تعقل كنيد». (سوره آل عمران آیه 118)
ج. اصل عزت اسلامی
بر اساس مبانی قرآنی، روابط با غیرمسلمانان نباید عزت مسلمانان و جامعه اسلامی را خدشه‌دار کند. زیرا اسلام و مسلمانان همواره باید در برتری قرار داشته باشند.
در آیات متعددی از قرآن نسبت به عزت مسلمانان و جامعه اسلامی، تأکید شده است. در یک‌جا اسلام به عنوان کلمه پایدار و باقی برای همه نسل‌ها معرفی شده است:
« وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ...؛ و او آن را در پى خود سخنى جاويدان كرد باشد... ». (سوره زخرف آیه 28)
و در بعضی دیگر از آیات، کلمه الله در بلندا و کلمه کفر در زیر قرار داده شده است:
«... وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا ...؛ ... و كلمه كسانى را كه كفر ورزيدند پست تر گردانيد و كلمه خداست كه برتر است ...» (سوره توبه آیه 40)
چنان‌که در بعضی دیگر از آیات، ضمن اینکه مسلمانان را توصیه به عدم سستی در برابر کفار کرده، آنها را به شرط حفظ ایمان، از همه انسان‌ها برتر معرفی کرده است:
«وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ؛ و اگر مؤمنيد سستى مكنيد و غمگين مشويد كه شما برتريد» (سوره آل عمران آیه 139)
د. اصل التزام به پیمان‌های بینالمللی
التزام به پیمان‌های بینالمللی از اصول قطعی در جامعه متمدن اسلامی است. در آیات قرآن اگرچه التزام و پایبندی به تعهدات، به شکل مطلق و عام بیان شده است، یعنی خصوص پیمان‌های بینالمللی مورد تصریح قرار نگرفته است، اما تردیدی نیست که عمومیت آیات قرآن، شامل هر یک از پیمان‌های جزیی و معاهدات بینالمللی می‌شود زیرا هیچ‌گاه نمیتوان دلالت آیاتی نظیر: «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»(سوره مائده آیه 1))، « ...وَلَا تَنْقُضُوا الْأَيْمَانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهَا... »(سوره نحل آیه 91) «... وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا»(سوره اسرائ آیه 34) را محدود به تعهدات جزیی و داخلی کرد.
بنابراین جامعه متمدن اسلامی، زمانی تحقق می‌یابد که در آن، این اصول چهارگانه در مسائل بینالمللی رعایت شود. اکنون مواجهه جمهوری اسلامی ایران با جهان غرب، همچون مواجهه اسلام با کفر است و در سیاست خارجی باید دقت کرد که هیچ‌یک از اصول چهارگانه، به ویژه اصل عزت اسلامی زیر پا گذاشته نشود.
خوشبختانه یکی از دستاوردهای مهم انقلاب اسلامی، هشیاری ملت در روابط خارجی و ارتقاء آنها در فهم مسائل بینالمللی است. لذا رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم، ضمن توجه به این دستاورد بزرگ، تأکید می‌کند که فهم مسائل بینالمللی در میان مردم، موجب آن شده که تحلیل‌های سیاست خارجی، از انحصار طبقه عزلت‌گزیده‌ای به نام روشنفکر، خارج شود:
«… بینش سیاسی آحاد مردم و نگاه آنان به مسائل بینالمللی را به گونه‌ی شگفت‌آوری ارتقاء داد. تحلیل سیاسی و فهم مسائل بینالمللی در موضوعاتی همچون جنایات غرب بخصوص آمریکا، مسئله فلسطین و ظلم تاریخی به ملّت آن، مسئله‌ی جنگ‌افروزی‌ها و رذالت‌ها و دخالت‌های قدرت‌های قلدر در امور ملتها و امثال آن را از انحصار طبقه‌ی محدود و عزلت گزیده‌ای به نام روشنفکر، بیرون آورد». (بیانیه گام دوم)
به همین دلیل در بیانیه گام دوم، موضوع روابط بینالمللی به عنوان یکی از سرفصل‌های اساسی در کنار شاخصه‌های دیگر و در جهت تمدن‌سازی جوامع اسلامی، مورد عنایت رهبر فرزانه انقلاب قرار میگیرد:
«اکنون به شما فرزندان عزیزم در مورد چند سرفصل اساسی توصیه‌هایی می‌کنم. این سرفصلها عبارتند از: علم و پژوهش، معنویّت و اخلاق، اقتصاد، عدالت و مبارزه با فساد، استقلال و آزادی، عزت ملی و روابط خارجی و مرزبندی با دشمن، سبک زندگی». (بیانیه گام دوم)
درباره شاخصه‌های تمدن
د. مراد از شاخصه‌های تمدن نوین اسلامی، عناوینی نظیر: ایمان، معرفت، جهاد، عدالت، اخلاق، عقلانیت، اقتصاد، رسانه و روابط بین‌الملل هستند. نوین اسلامی، آیات فراوانی وجود دارد که به عنوان سندی جاودانه در ترسیم جامعه نبوی و جامعه مهدوی به شمار می‌آید.
لیلی رشیدی، مدرس دانشگاه و پیشکسوت قرآنی فارس
انتهای پیام
