جایگاه آزادی بیان در حکومت علوی

محسن حق‌شناس، دبیر اجرایی بنیاد بین‌المللی غدیر در استان قزوین، در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین، اظهار کرد: از مؤلفه‌های امروزی تمدن که حضرت علی(ع) به آن اعتقاد داشتند این بود که بستر آزادی‌های فردی و اجتماعی را برای مشارکت مردم فراهم کنند، حکومتی می‌تواند ادعای تمدن‌سازی داشته باشد که آزادی‌های فردی و اجتماعی در آن تبلور داشته باشد. حضرت در رفتار و گفتار خود آزادمنشی و حریت را به مردم آموختند. حضرت علی(ع) تأکید داشتند که بنده دیگری نباشید و خداوند شما را آزاد آفرید.

وی تشریح کرد: انسان نباید اصل حریت آزادی خود را به خطر بیندازد. جامعه‌ای که از حریت دور شود نمی‌تواند جامعه متمدنی باشد؛ نحوه برخورد حضرت علی(ع) در حکومتش در اوج توجه به آزادی فکر و بیان است. حضرت با خوارج چه کردند؟ حضرت می‌توانستند با اوج خشونت رفتار کنند اما اجازه می‌دادند عقاید خود را مطرح کنند و حقوق اجتماعی آنان را رعایت می‌کردند. حضرت علی(ع) تا جایی با خوارج راه آمدند که اظهارنظر بود، برخی از آنان با بی‌ادبی با حضرت برخورد می‌کردند؛ با حضرت نماز نمی‌خواندند و حضرت تنها نماز می‌خواندند، هنگام خطابه حضرت سر و صدا می‌کردند اما امام آزادی را حق آنان می‌دانستند و می‌گفتند سه حق بر گردن ما دارید، مانع نماز خواندن شما نمی‌شویم، حق شما را از بیت‌المال قطع نمی‌کنیم و تا زمانی که جنگ را شروع نکنید نبرد نمی‌کنیم. تا زمانی که جنگ را شروع کردند حضرت علی(ع) خوارج را تحمل کردند.

دبیر اجرایی بنیاد بین‌المللی غدیر در استان قزوین گفت: آزادی بیان مؤلفه جدی تمدن است، حضرت در یکی از خطبه‌ها می‌گویند با من مانند پادشاهان سرکش صحبت می‌کنید حرف نزنید، فکر نکنید با ظاهرسازی با من رفتار نکنید، فکر نکنید اگر حقی را بر من پیشنهاد می‌دهید بر من سخت می‌آید. در حکومت حضرت علی(ع) همه مردم حق اظهارنظر دارند، حضرت علی(ع) تأکید داشتند که همه مردم حق اظهارنظر دارند، یعنی یکی از حقوق حاکم این است که مردم حرف خود را به حاکم گویند لذا حاکم باید به آزادی بیان توجه کند. حضرت علی(ع) خودشان برای مردم وقت می‌گذاشتند و به زیردستان هم می‌گفتند برای مردم وقت بگذارید و اجازه دهید مردم بدون اضطراب حرف خود را با شما بزنند.

عدالت‌ورزی شاخصه اصلی حکومت علوی

وی مطرح کرد: یکی از نشانه‌های تمدنی حکومت حضرت علی(ع) به طور شاخص می‌بینیم عدالت است، عدالت‌ورزی از شاخصه‌های اصلی حکومت امیر است؛ تمدنی تمدن پیشرفته است که عدالت‌پذیر باشد. اولویت حکومت حضرت علی(ع) برپایی ارزش‌های عدالت است. من برای اجرای عدالت و گرفتن حق مردم مسئولیت را قبول کردم. موضوعی که هیچ‌گاه غافل نشدند موضوع عدالت است.

دبیر اجرایی بنیاد بین‌المللی غدیر قزوین اشاره کرد: جرج جرداق می‌نویسد «وصیت‌نامه‌ها و نامه‌های امام علی(ع) به فرماندهان حول محور عدالت است» حضرت به خاطر عدالت با زورمندان سازش نکرد و بسیاری از افراد توان هضم عدالتی حضرت را نداشتند لذا بخش زیادی از خطبه‌ها و نامه‌های حضرت موضوع عدالت است حکومت را بستری را برقراری عدالت و احقاق‌حق مردم می‌دانستند.

وی ادامه داد: از نظر حضرت علی(ع) اصلی که می‌تواند تعادل را حفظ و تمدن را ایجاد کند «عدالت» است؛ حضرت علی(ع) در نامه 27 می‌گویند در نگاه کردن به مردم باید عدالت را رعایت کنید، «فَاخْفِصْ لَهُمْ جَناحَک، وَ آلن لَهُمْ جانِبَک، وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَک، وَ آسِ بَینَهُمْ فِی اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ، حَتّی لایطْمَعَ الْعُظَماءُ فی حَیفِک لَهُمْ، وَ لاییاَسَ الضُّعَفاءُ مِنْ عَدْلِک عَلَیهِمْ، با مردم فروتن، و نرمخو، و گشاده‌رو باش، همه را به یک چشم و نظر ببین، تا بزرگان بر تو طمع حیف نبندند و ضعیفان از عدالتت مأیوس نشوند».

دبیر اجرایی بنیاد بین‌المللی غدیر در استان قزوین تشریح کرد: حق‌مداری از دیگر ویژگی‌های حکومت حضرت علی(ع) است و حضرت تمام دوران حکومت خود جز به مُر حق عمل نکردند 224 خطبه می‌فرمایند «به خدا قسم اگر شب را به بیداری به روی خار سعدان به روز آرم، و با قرار داشتن غل‌ها و بندها به بدنم روی زمین کشیده شوم، پیش من محبوب‌تر است از اینکه خدا و رسولش را در قیامت ملاقات کنم در حالی که به بعضی از مردم ستم نموده، و چیزی از مال بی‌ارزش دنیا غصب کرده باشم. چگونه به کسی ستم کنم برای وجودی که به سرعت به سوی کهنگی و پوسیدگی پیش می‌رود و اقامتش در زیر توده خاک طولانی می‌شود؟»؛ حضرت در پایان این خطبه می‌فرمایند «به خدا قسم اگر هفت اقلیم را با آنچه زیر آسمان‌های آن‌هاست به من بدهند تا خداوند را با ربودن پوست جوی از دهان مورچه‌ای معصیت کنم به چنین کاری دست نمی‌زنم». حضرت برای پایمال شدن حق هیچ عذری را نمی‌پذیرند. در مورد احقاق حق به مالک می‌گویند «به مردم نگو من مأمور و معذورم، حق را بستان».

وی تأکید کرد: اقتصاد یکی از مؤلفه‌های تمدن است و اگر نباشد تمدن ذلیل است، نگاه حضرت علی (ع) به اقتصاد و دنیا نگاه سودگرایانه نیست؛ همچنین حضرت نگاه راهبانه و تارکانه ندارند بهتر است بگوییم که نهج‌البلاغه دلبستگی و گسستگی از دنیا را قبول ندارد و حضرت همواره با رعایت حدود و معیارها مردم را به کار در زندگی تشویق کردند.

این نهج‌البلاغه‌پژوه اشاره کرد: حضرت علی(ع) در وصیتشان وقتی ساعات شبانه‌روز را تقسیم می‌کنند در کنار وقتی که مؤمن باید برای عبادت و ارزش‌های اخلاقی بگذارد اقتصاد را مطرح می‌کنند؛ حضرت برای اقتصاد نقشی هم‌تراز عبادت قائل می‌شوند و اقتصاد را تابع نقش‌های انسانی می‌دانند؛ نگاه کمال‌خواهی امام به اقتصاد در جای‌جای زندگی حضرت پیداست. برای همین است که حضرت علی(ع) در نامه به اشعث ابن قیس فرماندار آذربایجان می‌گوید «پست فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نخواهد بود، بلکه امانتی در گردن تو است و تو باید از فرمانده و امامت اطاعت کنی».

وی تصریح کرد: هدف غایی عدالت اقتصادی در دولت حضرت علی(ع) اسلام و تعالی افراد جامعه است، این هدف آن‌قدر دقیق است که حضرت می‌گوید «مالیات و بیت‌المال را دقیق بررسی کن تا صلاح مالیات‌دهندگان باشد زیرا بهبودی مالیات و مالیات‌دهندگان عامل اصلاح دیگر اقشار است؛ تا امور مالیات‌دهندگان اصلاح نشود دیگر امور اصلاح نخواهد شد.

حق‌شناس با بیان اینکه بحث اقتصاد در حکومت حضرت امیر(ع) جدی است، گفت: حضرت دروان کوتاهی حاکم بودند بعد چند سال کوفه می‌آیند، در آن دوران کوفه یک شهر نظامی بود که حضرت در اواخر حکومت می‌گویند امام علی(ع) درباره کوفه می‌فرمایند «مَا أَصْبَحَ بِالْکُوفَةِ أَحَدٌ إِلَّا نَاعِماً إِنَّ أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَةً لَیأْکُلُ الْبُرَّ وَ یجْلِسُ فِی الظِّلِّ وَ یشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْفُرَاتِ؛ هیچ کس در کوفه نیست که زندگی او سامانی نیافته باشد، پایین‌ترین افراد نان گندم می‌خورند و خانه دارند و از بهترین آب آشامیدنی استفاده می‌کنند».

حکومت با وحدت ارتباط مستقیم دارد

وی توضیح داد: ترویج وحدت از اصلی‌ترین عوامل تمدن‌سازی است، نگاه حضرت علی(ع) در جای‌جای نهج‌البلاغه نگاه وحدت است، در نحوه برخورد حضرت با خلفای قبل مشاهده می‌شود و حضرت تلاش دارند اتحاد و وحدت مسلمانان از بین نرود و برای وحدت جایگاه ویژه‌ای قائل بودند، لذا در نهج‌البلاغه می‌گویند «بر شما باد به پیوستن با یکدیگر، و بخشش همدیگر، مبادا از هم روی گردانید، و پیوند دوستی را از بین ببرید؛ امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که بدهای شما بر شما مسلط می‌گردند، آنگاه هر چه خدا را بخوانید جواب ندهد». از نظر حضرت علی(ع) حکومت با وحدت و یکپارچگی مردم ارتباط مستقیم دارد و تمام تلاش حضرت برای وحدت امت اسلامی به دور از تفرقه‌ها است.

دبیر اجرایی بنیاد بین‌المللی غدیر در استان قزوین توضیح داد: حضرت علی(ع) در دوران خانه‌نشینی سعی کردند بین در جریان حکومت اسلامی تفرقه ایجاد نشود و در نامه به ابوموسی اشعری بر اهتمام ویژه بر وحدت تأکید دارند و نامه‌ای به ابوموسی اشعری می‌فرمایند «پس بدان در امت اسلام، هیچ کس همانند من وجود ندارد که به وحدت امت محمد(ص) و به انس گرفتن آنان به همدیگر، از من دلسوزتر باشد. من در این کار پاداش نیک و سرانجام شایسته را از خدا می‌طلبم و به آنچه پیمان بستم وفادارم». حضرت برای این موضوع از حق خود گذشتند. در معرکه جمل به سربازان سفارش کردند که سپاه جمل را تاراج نکنند و فرمودند این سنت رسول خداست. از منظر حضرت علی(ع) ازجمله عوامل وحدت جامعه می‌توان به دین، پیامبر(ص) و قرآن اشاره کرد که دین حد و مرز و ملت و نژاد نمی‌شناسد و پیامبر(ص) نیز محور وحدت مسلمانان است.

حق‌شناس در پایان گفت: حضرت علی(ع) در تمدن اسلامی نقش‌آفرین بودند و هم در دوران حکومت و آموزش‌ها، شاخص‌هایی را مطرح کردند که جنبه معرفتی داشت و برای سرتاسر تاریخ اسلام تمدن‌ساز بودند؛ نقش حضرت در تمدن اسلامی می‌توانیم به تقویت مؤلفه‌های تمدن‌ساز فرهنگ اسلامی در میان مردم بوده است و به کارگیری این مولفه‌ها در حکومتشان بود ازجمله این مؤلفه‌ها می‌توان به اخلاق، آزادی، عزت و کرامت انسانی، عدالت، اقتصاد، وحدت و همبستگی اشاره کرد. امام رویکرد تمدن‌سازی داشتند و حکومت ایشان قدمی برای ساخت و تثبیت تمدن اسلامی بود.