عدالت اجتماعی از اصلی‌ترین موضوعات قرآنی است

به گزارش ایکنا، مرضیه محصص، استاد دانشگاه شهید بهشتی، امروز 19 اسفندماه در سخنانی در اولین همایش بین‌المللی تفسیر اجتماعی در جهان اسلام که از سوی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد، به موضوع «روش‌شناسی تفسیر قرآن در آثار نو معتزلی‌های شبه قاره هند» پرداخت و گفت: پس از تشکیل حکومت اسلامی در هند، روند قرآن‌پژوهی در قالب آموزش قرآن و نگارش کتب تفسیری شتاب گرفت تا جایی که در قرن هفتم رویش گرایش فلسفی کلامی را در تفسیر مفسران این دوره و در قرن هشتم گرایش عرفانی اخلاقی را شاهدیم.

وی افزود: از حیث تاریخی، نگارش کتب تفسیری در شبه قاره دو دوره داشته است؛ یک دوره تکوین که تقریباً شش قرن نخست را شامل است و بعد دوره توسعه آثار تفسیری که این توسعه با دو رویکرد کلاسیک و مدرن و نوگرا رخ داد؛ شکل‌گیری کتب کلاسیک معمول در دوره تیموریان بوده و در دوره گورکانیان دوره نوگرایی اسلامی و برخورد با اندیشه‌های غرب ایجاد شده است.  

محصص بیان کرد: تفسیر اجتماعی در شبه قاره هند در حقیقت بررسی روند یک دوره مهم در تاریخ تفسیرپژوهی در این منطقه است؛ البته دلیل مهمی که سبب شد تا بنده به روند تفسیری در این منطقه جهان بپردازم این است که با نکاتی درباره زنان در آثار اندیشمندان زن‌محور مواجه شدم که ضرورت بررسی تفاسیر و روش‌های آنان را دو چندان کرد.  

محصص بیان کرد: در آثار کسانی مانند آمنه ودود که با رویکرد زنانگی به تفسیر پرداخته‌اند تصریح  شده که روش دقیق و پیشنهادی آنان برای حل مسائل جامعه زنان، روش نو اعتزالیون هندی و کسانی مانند فضل الرحمان است، سعدیه شیخ هم این مطلب را با صراحت در خشونت تفسیری و نشوز در ایدئولوژی جنسیتی قرآن در سال 1967 بیان کرده و آورده است که ضرورت دارد من از روش نو معتزلیون شبه قاره برای حل این مشکلات بهره ببرم و برخی دیگر هم در بحث قوامیت دقیقا این روش را اتخاذ کرده و تأکید دارند باید از نگاه جزئی‌نگر به قرآن بپرهیزیم و مفاهیم کلی را در آیات استخراج کنیم.

استاد دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: پرسش اصلی پژوهش بنده این بود که کدامیک از روش‌های تفسیری در شبه قاره هند سلسله‌جنبان خوانش‌های تفسیری جدید با گرایش اجتماعی است؛ فرضیه بنده هم این است که روش‌های تفسیری مدرن و مطرح در شبه قاره هند، نماینده گرایش تفسیری خاص در نیم قرن اخیر در خوانش‌های تفسیری آیات مرتبط با مسائل زنان بوده است.

استقبال از اجتهاد در تفسیر در شبه قاره

محصص تصریح کرد: روند تفسیر مدرن در هند با تفسیر شاه ولی الله دهلوی شرایط مسلمین هند را با جنبش اصلاح‌گرایانه تغییر داد و تقلید را مذمت و از اجتهاد دفاع و از ایده‌های نوین در تفسیر استقبال کرد. یکی دیگر از تلاش‌های صورت گرفته در شبه قاره هند در عرصه تفسیر تلاش احمدخان هندی با نوشتن شش جلد کتاب بود؛ او معتقد بود مسلمین باید میراث سنتی خود را بازخوانی کنند و از پرداختن صرف به ویژگی‌های بلاغی و ادبی آیات امتناع کنند. در حقیقت با رویکرد جدید، سیستم ارزشی و اعتقادی قرآن را مورد بحث قرار دهند. 

محصص با اشاره به روش‌های این دسته از مفسران افزود: اولین روش این است که ذکر می‌کنند آیات قرآن تاریخمند است و واکنشی به وضعیت جغرافیایی و تاریخی عصر خود و شامل بیانات اخلاقی و اجتماعی و مشکلات معین دوره نزول بوده و ما چگونه بدون توجه به فهم و سبب و شان نزول آیات می‌توانیم فهم دقیقی از آیه داشته باشیم به همین دلیل می‌گویند باید آموزه‌های قرآنی به دو دسته ثابت و تاریخمند تقسیم شوند.

عدالت اجتماعی؛ اصلی‌ترین موضوع قرآن

وی اضافه کرد: اینها معتقدند قرآن به تدریج اصلاحاتی را عرصه سیاسی و اجتماعی انجام داده و اهداف کلانی را دنبال کرده است مثلا اصلی‌ترین هدف قرآن، پیراستن جامعه اسلامی از شرک است به همین دلیل این موضوع جزء پربسامدترین موضوعات قرآنی است یا مثلاً عدالت اجتماعی هم از اصلی‌ترین موضوعات قرآنی است. 

محصص تصریح کرد: اینها در راستای باور به تاریخمندی آیات به تاریخمندی روایات هم پرداخته‌اند و با توجه به اینکه احادیث منبع دوم استنباط در اسلام است، آرای مستشرقانی مانند گلدزیهر و ... از سوی این افراد مورد بازتکرار قرار گرفته است. بنابراین به حدیث به آن معنا استناد نمی‌کنند و معتقدند در استنباط، جایگاه والا را ندارد. 

وی افزود: در بحث وحی هم، معتقدند که کلمات قرآن، همانطور که کلام خداوند است کلام پیامبر(ص) هم هست و ما نمی‌توانیم وجود نورانی پیامبر(ص) را در حد بایگانی محض تنزل دهیم، در حالی که ایشان در آن نقش داشتند و این موضوع هم در روش‌های اتخاذشده این مفسران مؤثر است.

استاد دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: فضل الرحمان در مقاله‌ای به بحث ربا با رویکرد تاریخمندی پرداخته و آورده است که اگر کسی نتواند بدهی خود را سر موعد بدهد و به اضعاف مضاعف از او پس بگیرند، موضوعی است که قبل از نزول هم وجود داشته است؛ او معتقد است که سپرده‌های بانکی در دوره معاصر اصلاً در زمره ربا قرار نمی‌گیرد چون هنوز جامعه اسلامی به سطح ایده‌آل نرسیده که خودشان همیاری داشته باشند بنابراین این نوع تعاملات بانکی هم همیاری است و اگر این روش حذف شود جامعه دچار مشکلات اقتصادی خواهد شد.

محصص بیان کرد: بنابراین نگاه تاریخمندی به قرآن می‌تواند این تفاوت‌های زیاد را ایجاد کند؛ در بین تفاسیر شبه قاره هند انتقاد از برداشت‌‌های سنتی تفسیری بسیار پررنگ است و رویکردهای جزئی نگر بدون درنظر گرفتن ارتباط آیات با هم به شدت مذمت شده و آن را به نوعی دور از فضای صحیح فهم قرآن تلقی می‌کنند. 

وی افزود: طرح ابتکاری آنها برای حل مشکلات، نظریه دوحرکتی است که در آثار ایشان دیده می‌شود؛ آنها می‌گویند شما برای فهم دقیق ابتدا باید از معنای ظاهری آیات عدول کنید، ضرورت‌های اجتماعی مرتبط با موضوع را در زمان وحی در نظر بگیرید سپس اصول کلی را که می‌توانیم از آن شرایط استخراج کنیم در نظر داشته باشیم و در گام بعدی، به اقتضائات عصری خود برگشته و موضوعات را متناسب با شرایط فعلی ارائه دهیم.

عبور از معانی تحت اللفظی

محصص بیان کرد: اینها ذکر می‌کنند هنجارهای متناسب با عصر نزول برای امروز کارآیی ندارند و شاید به همین جهت بتوانیم بگوییم تفسیر پژوهانی که با نگاه زن محوری می‌خواهند از قرآن پاسخ بگیرند، این روش را بسیار کارا دانسته و از آن استفاده می‌کنند؛ این تفاسیر سعی دارند از معانی تحت اللفظی قرآن فاصله گرفته و به این حد نازل از فهم بسنده نکنند و بینش عمیق‌تری از قرآن برای پاسخ به مسائل به دست آورند.

استاد دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: مفسران شبه قاره هند عمدتاً افراد را به برداشت کل‌نگر از قرآن و نه جزئی‌نگر  دعوت کرده‌اند و ایده تلاش برای فهم بیشتر از رهگذر اجتهاد، خیلی مورد تأکید و مانور آنان است و معتقدند که قوانین متفاوتی از دوره نزول را می‌توان به دست آورد و جامعه را به سمت عدالت بیشتر رهنمون کنیم.

محصص تأکید کرد: قرآن باید طوری تفسیر قرار شود که تعامل همه آیات و بینامتنی مورد توجه قرار بگیرد، این حرکت به سمت عدالت و برابری خط سیر مشترکی است که در آثار مفسران شبه قاره به کرات به چشم می‌خورد و با صراحت می‌گویند روند تفسیر قرآن، پایانی ندارد و با این نگاه فقط علما و فقها، مفسر قرآن نیستند بلکه فرمول‌های کاربرد قرآن وقتی استخراج شوند، می‌توانیم خوانش‌های پاسخگویی درباره مسائل اجتماعی از آیات داشته باشیم.