خردورزی لازمه حفاظت از منابع طبیعی است/ لزوم آموزش عمومی برای حفظ محیط‌زیست

امیر فرح‌نسب، دکترای تخصصی علوم محیط‌زیست و منابع طبیعی و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان با بیان اینکه قوانین بسیار خوبی در زمینه حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در کشور وجود دارد، اظهار کرد: بزرگترین مشکلی که با آن مواجهیم، به اجرای کامل این قوانین برمی‌گردد. البته که قوانین تا حد امکان در ادارات کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان‌ها، سازمان جنگل‌ها و سازمان حفاظت از محیط‌زیست اجرا می‌شوند، ولی به پارامترهایی نظیر زمان، دانش کافی و بودجه‌های مرسوم و تعریف شده نیز بستگی دارد.

وی با تأکید بر اینکه اخبار خوبی از وضعیت منابع طبیعی کشور به گوش نمی‌رسد، گفت: اگر بخواهیم نگاه کلی به وضعیت این منابع داشته باشیم، شاهد بسیاری از بحران‌ها در این حوزه هستیم؛ از جمله فرسایش که بسیاری از بسترهای خاکی کشور را تهدید می‌کند، فرونشست زمین که آوازه فراوانی دارد، در استان‌ها و شهرستان‌های مختلف نمایان شده و متأسفانه در بعضی از استان‌ها به مراکز شهرهای اصلی رسیده است که خبر خوبی نیست. همچنین باید به کاهش ورودی آب به سدهای کشور، پیشروی بیابان یا اضافه شدن به عرصه‌های بیابانی و آلودگی هوا، آب و خاک اشاره کرد.

عضو اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی اضافه کرد: اگر هوای آلوده به انواع فلزات سنگین، آلاینده‌های جوی و ذرات معلق آغشته باشد، عملا از طول عمر انسان‌ها کم خواهد کرد و به سلامت اکوسیستم‌ها، به‌خصوص اکوسیستم‌های شهرنشینی، پوشش گیاهی و تنوع گونه‌های جانوری این اکوسیستم‌ها لطمه فراوانی خواهد زد. آبی هم که مصرف می‌کنیم و خاکی که عملا غذای ما انسان‌ها و سایر زیستمندان را در تنها سپهر حیات‌بخش جهان تأمین می‌کند، اگر آلوده باشند، همین تأثیر را خواهند داشت. متأسفانه یک سوم خاک‌های کره زمین به‌دلیل آلودگی و فرسایش رو به افول رفته‌اند. خشکسالی‌های پی در پی، زمین‌خواری‌ها و قاچاق و برداشت چوب از عرصه‌های طبیعی، از جمله چوب درختانی مثل بلوط ایرانی در ناحیه رویشی جنگلی زاگرس در غرب کشور، درختان افرا و... نیز وضعیت خوبی را از منابع طبیعی اعلام نمی‌کند.

وی ادامه داد: مورد بعدی، آتش‌سوزی‌های عمدی هستند که دلایل متنوعی دارند، مثل بر جای گذاشتن زباله‌های بازدیدکنندگان و گردشگران طبیعت، از جمله شیشه. یک تکه شیشه وقتی در معرض نور خورشید قرار می‌گیرد، می‌تواند یک عرصه طبیعی چند هزار ساله یا حتی چند میلیون ساله را به نابودی و آتش‌سوزی بکشاند. هر سال در استان‌هایی مثل اصفهان، خوزستان، خطه زاگرس، کهگیلویه و بویر احمد و...، آتش‌سوزی گزارش می‌شود که بخشی از آنها غیرعمدی و بخشی نیز متأسفانه عمدی هستند. مورد دیگر، مدیریت نادرست میان منابع و مصارف آب در بسیاری از حوزه‌های آبی کشور است و البته حفر چاه‌های بی‌رویه که اکوسیستم‌ها را به نابودی می‌کشاند. خداوند اکوسیستم‌ها را یکپارچه آفریده است و ما با دخل و تصرف‌های بدون دانش و بی‌رویه، این اکوسیستم‌ها را تغییر می‌دهیم که عواقب آن نیز گریبان‌گیر خودمان خواهد بود.

فرح‌نسب توسعه کشاورزی و صنعت را یکی دیگر از بحران‌های بزرگ در حوزه منابع طبیعی دانست و گفت: توسعه کشاورزی نیازمند آب است و کشاورزی در عرصه خشک کشوری که روی کمربند بیابانی قرار دارد، شاید به تعمق بیشتری نیاز داشته باشد. صنعت هم به آب نیاز دارد و هوا را آلوده می‌کند، همین‌طور خاک را به واسطه خروج پساب و فاضلاب. به هر حال، توسعه این موارد باعث بهبودی حال منابع طبیعی کشور ما نمی‌شود.

وی افزود: مورد دیگر، ساخت‌وسازهای غیرمجاز و حتی غیرعلمی در حریم تالاب‌ها و جنگل‌های شمال و غرب کشور است. تالاب‌ها، گهواره‌های تنوع زیستی دنیا محسوب می‌شوند و سالانه پذیرای ده‌ها هزار پرنده مهاجر زمستان‌گذران هستند. این ساخت‌وسازها، فاضلاب‌هایی دارند که اگر به سیستم فاضلاب لوله‌کشی و اگو متصل نباشد، وارد سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود و گیاهان آبزی آن تالاب یا برکه را تغذیه می‌کند و این گیاهان آن‌قدر رشد می‌کنند که آبزیان در آن عرصه عملا نمی‌توانند فعالیت اکولوژیکی داشته باشند و آن بخش از دریاچه یا برکه به اکسیژن نیاز پیدا می‌کند و تمام زیستمندان آن از بین می‌روند.

عضو انجمن متخصصان محیط‌زیست ایران به جاده‌کشی‌ها یا جدایی زیستگاه‌ها در عرصه‌های طبیعی و مناطق حفاظت شده اشاره کرد و گفت: این جاده‌کشی‌ها، کریدور بین دو سمت زیستگاه حیات وحش را از هم جدا کرده است، ولی حیات وحش که در حال تردد بین کریدور زیستگاهی خود هستند، بر اثر تردد خودروها و تصادفات جاده‌ای از بین می‌روند.

انسان جزئی از طبیعت است

وی راهکار مقابله با چالش‌های منابع طبیعی را در نظر داشتن زنجیره‌ها و چرخه‌ها بیان کرد و ادامه داد: ما باید بپذیریم که جزوی از طبیعت هستیم و باید طبق سناریوهای آن پیش برویم. بنابراین، باید دانش کافی نسبت به این موضوع داشته باشیم و بدانیم که اگر حلقه‌ای از این زنجیره پاره شود، به بیراهه کشیده می‌شود. لذا، تا زمانی که خردورزی کافی در حوزه حفاظت نداشته باشیم، مطمئنا راهکاری برای حفاظت از منابع طبیعی پیدا نخواهیم کرد.

فرح‌نسب با تأکید بر اینکه اتحاد میان سازمان‌های مرتبط و متولی در امر حفاظت باید آشکارتر باشد، گفت: از وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت نیرو گرفته تا سازمان حفاظت از محیط‌زیست، سازمان آب و فاضلاب، سازمان جنگل‌ها و ادارات کل منابع طبیعی و آبخیزداری در استان‌ها باید در مسائل مرتبط با طبیعت و منابع طبیعی به نوعی در صحنه بوده و با هم متحد باشند و کار را به سازمان دیگر محول نکنند. به هر حال، این مسائل به اتحاد جمعی نیاز دارد.

وی راهکار بعدی را انجام پروژه‌های بیشتر در حوزه تنوع زیستی خواند و اضافه کرد: وقتی پوشش گیاهی و تنوع گونه‌های جانوری را نشناسیم، چگونه می‌توانیم از آنها حفاظت کنیم؟ این پروژه‌ها می‌تواند در قالب طرح‌های دانشگاهی یا پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکترا انجام شود و حوزه منابع طبیعی کشور و اهمیت حفاظت از آن را بیشتر به مخاطبان بشناساند. در این صورت است که امکان حفاظت از عرصه‌های طبیعی را خواهیم داشت. در این خصوص باید مواردی نظیر اهمیت پوشش گیاهی در حفظ آب و خاک را بدانیم، خاک مرغوب را از لایه‌های شن و سنگ تشخیص دهیم، فرایند چرخه‌های هیدرولوژیکی و تولید و مصرف آب را به خوبی درک کنیم، اهمیت حفظ ذخایر ژنتیکی، گونه‌های گیاهی و حیات وحش را بدانیم، عوامل زمینه‌ای تخریب منابع طبیعی را بشناسیم، تأثیر مخرب آتش‌سوزی و حتی عواقب شخم در جهت شیب و شیارزنی بر زمین را درک کنیم و تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و سایر جنبه‌های حفاظت و تخریب منابع طبیعی را بشناسیم.

این استاد دانشگاه بیان کرد: توسعه پایدار، فرآیندی است که آینده مطلوبی برای جوامع بشری متصور می‌شود و به نوعی نیازهای انسان را بدون آسیب رساندن به یکپارچگی، زیبایی و حتی ثبات نظام‌های حیاتی تأمین می‌کند. در واقع، راه‌حل‌هایی برای الگوهای فانی ساختاری، اجتماعی و اقتصادی توسعه ارائه می‌دهد تا بتواند از بروز مسائلی مثل نابودی منابع طبیعی، تخریب زیستگاه‌ها، اکوسیستم‌ها و به‌طور کلی سامانه‌های زیستی، آلودگی، تغییرات آب و هوایی، افزایش بی‌رویه جمعیت، بی‌عدالتی و حتی کاهش کیفیت زندگی انسان‌های حال و آینده جلوگیری کند. توسعه پایدار در تلاش است تا میان نیازهای انسان به حوزه منابع طبیعی در حال با نیازهای آیندگان به این حوزه تعادل ایجاد کند و با استناد به ظرفیت قابل تحمل محیط تلاش می‌کند این نیاز مشترک میان نسل فعلی و نسل آینده را متعادل کند و به نوعی سدی است که باعث می‌شود مثلا انسان‌های حال حاضر بیش از آنچه که به منابع طبیعی نیاز دارند، مصرف نکنند و برداشت بی‌رویه نداشته باشند.

توسعه پایدار در گرو برداشت اصولی از منابع طبیعی است

وی تصریح کرد: متأسفانه عملکرد ما در مدیریت و بهره‌برداری از منابع کشور، امیدبخش و با استناد به توسعه پایدار و اهداف آن نبوده است. ما باید گزارش‌هایی در قالب EIA یا ارزیابی اثرات زیست‌محیطی ارائه دهیم و عرصه‌ها و مناطق طبیعی را با استناد به تعریف توسعه پایدار چیدمان کنیم، حتی در زمینه گردشگری نیز باید توسعه پایدار را در نظر بگیریم تا بتوانیم گردشگری پایدار داشته باشیم، حتی سازه‌هایمان با تخریب همراه است و مثلا سازه‌ای که می‌خواهیم یک مکان تفریحی و گردشگری باشد، در عرصه‌ای آن را طراحی می‌کنیم که لازمه‌اش، قطع چندین اصله درخت یا پاک‌تراشی آن محیط از چمن باشد که همه این‌ها ضد رویکرد توسعه پایدار است. به هر حال، برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار باید برداشت‌های اصولی از منابع طبیعی داشته باشیم. متأسفانه عملکرد ما خوب نبوده و چند سالی است نظارت‌هایی از طریق سازمان‌های متولی در این حوزه انجام می‌شود، ولی کافی نیست.

فرح‌نسب درباره نقش مردم در حفاظت از منابع طبیعی، گفت: کنوانسیون بین‌المللی تنوع زیستی سالانه شعاری در جهان نشر می‌دهد که شعار سال 2019 آن، «تنوع زیستی ما، غذای ما، سلامت ما» بود. منظور از تنوع زیستی، گیاهان و طیف عظیمی از جانوران است که در عرصه‌ها و مناطق طبیعی وجود دارند. به نوعی این کنوانسیون، سال 2019 را سال حفاظت از تنوع زیستی و به تبع آن، حفاظت از غذا و سلامت انسان‌ها مطرح کرد. بنابراین، با استناد به این شعار باید گفت، از ماست که بر ماست. مطمئنا مردم نقش بسیار زیادی در حفاظت از منابع طبیعی دارند که یکی از مهم‌ترین آنها، کنترل و مدیریت زباله‌ها و تفکیک آنهاست.

تنوع زیستی؛ شاخص سلامت اکوسیستم

وی با تأکید بر آموزش کودکان و نوجوانان، اظهار کرد: راز موفقیت ما در حوزه حفاظت از طبیعت، محیط‌زیست و منابع طبیعی، آموزش است. تا زمانی که آموزش نبینیم، نمی‌توانیم حفاظت کنیم. باید اطلاعات صحیح و علمی داشته باشیم، نه اطلاعاتی که در وبسایت‌ها به صورت ضد و نقیض درج می‌شود. گونه‌های گیاهی و جانوری، شاخص سلامت در اکوسیستم‌ها هستند. زمانی شاهد پرواز چلچله‌ها و پرستوها در کلانشهرها بودیم، ولی امروز به‌دلیل آلودگی هوا دیگر شاهد این موضوع نیستیم. نبود پرندگان، نبود سلامت در یک اکوسیستم را هشدار می‌دهد، همین‌طور نبود آب در یک حوزه آبخیز یا آبریز. برای مثال، در حوزه آبی زاینده‌رود شاهد پرواز پرندگان مهاجر بودیم، ولی اکنون به دلیل نبود سلامت در این اکوسیستم و نبود آب در این حوزه دیگر شاهد آن نیستیم. همین‌طور است در سایر تالاب‌ها، برکه‌ها و آبگیرها.

عضو اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی تصریح کرد: به‌عنوان یک اولویت، باید دانش خود درباره منابع طبیعی را افزایش دهیم، مراتع و جنگل‌های مختلف کشور و قدمت آنها را بشناسیم و ارزش و اهمیت حفاظت از آنها را درک کنیم تا بتوانیم تسهیل‌گر و آموزش‌دهنده باشیم. مردم زمانی که آموزش ببینند، می‌توانند به‌عنوان آموزش‌دهنده فعالیت کنند. وقتی دانش این مسئله را داشته باشیم که پرندگان موجود در برکه‌ها و آبگیرها جیره غذایی‌شان پفک و نان نیست، بلکه موجودات کف‌زی است و با پفک و نان دچار انسداد روده و معده می‌شوند و در مسیر مهاجرتشان به سیبری از بین می‌روند، آگاه می‌شویم و دیگر این عمل را تکرار نمی‌کنیم. در کنار آموزش مردم، باید دولت را وادار کنیم که در حوزه‌های مختلف مثل پسماند، پساب و موارد دیگر، نظارت‌های خود را دوچندان و سازمان‌های متولی را به قوانین محکم‌تر آغشته کند. قواعد وجود دارد، ولی به صورت کامل اجرا نمی‌شود و از طرف دیگر، سختگیرانه، کوبنده و محکم نیست.

وی تأکید کرد: اگر به فکر این مسائل نباشیم، مطمئنا به زودی شاهد نابودی بسیاری از عرصه‌های طبیعی کشورمان خواهیم بود. میلیون‌ها هکتار از خاک‌های همدان درگیر فرسایش شده و چند هزار سال زمان می‌برد تا ترمیم شود. سفره‌های آب زیرزمینی خشک شده و خاک در بسیاری از مناطق در حال پوک شدن است. باید به پا خیزیم و از عرصه‌های طبیعی‌مان که به ما حیات بخشیده‌اند، حفاظت کنیم. زمین، مادر ماست و اگر از آن حفاظت نکنیم، هوای خوبی برای استنشاق، آب باکیفیتی برای آشامیدن و خاک مرغوبی نیز برای تولید محصولات غذایی نخواهیم داشت، گونه‌های گیاهی و جانوری‌مان را از دست خواهیم داد، فرونشست زمین به شهرها نفوذ خواهد کرد که در حال حاضر نیز اتفاق افتاده است، دیوارهای منازل را دچار ترک و شکاف و به مررور زمان، ما را در دل زمین طعمه خود خواهد کرد، فرسایش‌ها عرصه‌های خاکی را نابود و صفحات زمین‌شناسی را جابجا خواهند کرد. بنابراین، اگر آموزش ببینیم، قادر به حفاظت خواهیم بود. مردم همواره نقش کلیدی در حوزه‌های مختلف دارند و مطمئنا در حوزه حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست باید علقه بیشتر و حس تعلق و وابستگی دوچندان پیدا کنند و بدانند که اگر عرصه‌ها و منابع طبیعی رو به زوال برود، اولین دود آن به چشم خود آنها خواهد رفت.