برخورد دوگانه پیامبر(ص) با برادر و خواهر رضاعی خود به خاطر احترام به والدین

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین کاظم قاضی‌زاده، استاد سطح خارج حوزه، 22 فروردین ماه در سلسله مباحث لزوم رعایت امر پدر و شوهر و اذن آنها در فقه، گفت: اذن پدر و شوهر دو مقوله مهم در فقه اسلامی هستند؛ الان مثلا در بحث اذن شوهر این موضوع مطرح است که زنان و دختران برای خروج از کشور باید اذن شوهر را داشته باشند. در مواردی تعارض بین اذن شوهر و پدر هم مطرح است مثلا پدر اذن به یک عمل جراحی و تحصیل دختر می‌دهد ولی شوهر اجازه نمی‌دهد. بحث خروج از منزل هم موضوع مورد بحثی در جامعه امروز است. یا عمل جراحی مهمی که خطر جانی دارد، ممکن است نقطه تعارض بین شوهر و پدر دختر باشد.

وی با اشاره به جایگاه والدین در قرآن و روایات افزود: هم در قرآن و هم در روایات اموری وجود دارند که تحت عنوان بر و یا اطاعت والدین مطرح است. در آیه 83 بقره فرموده است: وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ؛ براساس این آیه شریفه، عدم عبادت غیر خدا امر واجبی است که خداوند میثاق غلیظ و محکمی هم در مورد آن گرفته است. همچنین زکات و نماز هم واجب است و با این سیاق، احسان به یتیمان و مساکین هم فی‌الجمله واجب است و اگر وجوب به آن هم مورد اتفاق نباشد مستحب مؤکد است.

قاضی‌زاده اضافه کرد: آیه دیگر در این زمینه، 36 نساء«وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا» است. این آیه هم شبیه آیه قبلی است یا در آیه 151 انعام هم داریم «قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» که تقریبا تمامی موارد ذکر شده واجب است. ابتدا فرموده غیر خدا را نپرستید، فرزندان خود را از فقر نکشید، به گناهان نزدیک نشوید و مرتکب قتل نشوید، در اینجا احسان به والدین جزء محدوده روشن الهی است.

وی افزود: در آیه 23 سوره اسراء هم «وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا» نمونه دیگری ذکر شده است؛ امر به قول کریم کرده و از اف و سخن تند گفتن با والدین نفی شده است. در آیه 15 سوره «َوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ» احقاف هم نمونه مشابهی ذکر شده است.

تاکید آیات بر احترام به والدین

قاضی‌زاده گفت: در آیات 14 و 15 سوره مبارک لقمان «وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ؛ وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿۱۵﴾» هم مسئله‌ای افزون بر موضوعات قبلی بیان شده و آن اینکه اگر آنها خلاف راه خدا و به مسیر شرک رفتند تو از آنان تبعیت نکن. مفسران در ذیل این آیه گفته‌اند شرک مساوی جهل است و در این مقوله از والدین تبعیت نکن ولی غیر از آن بر اطاعت تاکید شده است. در اینجا هم فی الجمله بر رعایت اطاعت از والدین توصیه و تاکید شده است.

استاد سطح خارج حوزه علمیه با اشاره به برخی روایات مرتبط، افزود: در وسائل‌الشیعه روایتی با سند صحیح در ذیل تعبیر و بالوالدین احسانا آمده است که از امام معصوم(ع) در مورد چیستی احسان سؤال شد و امام فرمودند: یکی مصاحبت نیکو با ایشان، دوم برطرف کردن نیازهای آنان قبل از اینکه بگویند و اگر مستغنی و بی نیاز هم باشند باز قبل از درخواست آنها برای آنها تهیه کن. دوباره از امام(ع) در مورد «إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا» پرسیدند و ایشان پاسخ دادند: اگر آنها تو را از خود راندند و اذیت کردند تو به آنان اف نگو و اگر حتی کتک هم زدند آنها را از خود نرانید و درباره آنان از درگاه خدا استغفار بطلب و با آنان به نیکویی سخن بگو. همچنین درباره ادامه آیه پرسیدند و امام فرمودند: اینکه گفته شده واخفض لهما جناح الذل یعنی چشم خودت را از نگاه کردن به ایشان پر نکن، مگر اینکه توام با رحمت و محبت باشد و صدایت را به روی آنان بلند نکن.

قاضی‌زاده تصریح کرد: در روایت دیگری که باز صحیح است در مورد مسئله بر و نیکی به والدین از امام صادق(ع) سؤال شد. عمار از امام پرسید که فرزندم اسماعیل به من خیلی خوش رفتاری و نیکی می‌کند و من هم خیلی او را دوست دارم،  پیامبر(ص) خواهر رضاعی داشتند که خدمت حضرت رسید و آن حضرت خواهر را روی زیرانداز خود نشاند و خیلی به او احترام کرد. سپس برادر رضاعی او آمد، ولی پیامبر(ص) او را به اندازه خواهر تکریم نکرد و وقتی اصحاب در مورد چرایی این موضوع پرسیدند، حضرت فرمودند: آن خواهر به پدر و مادرش نسبت به این برادر نیکوکارتر است.

روایت بی سند در باب احسان به والدین

استاد سطح خارج حوزه علمیه بیان کرد: روایات گفته شده فوق دال بر وجوب ندارد ولی روایات صحیحی هستند و راویان آن معتبرند ولی روایتی که وجوب دارد و بیان کرده اگر والدین گفتند همسرت را ترک کن، این کار را بکن، سند ندارد. در این روایت، خالدبن نافع و محمدبن مروانی در سلسله سند آن هستند که توثیق ندارند ولی متن آن محکم است. روایت بیان کرده شرک نورز حتی اگر تو را با آتش عذاب کنند مگر اینکه بخواهی تقیه کنی در حالی که ایمان در قلب تو وجود دارد و به والدینت نیکویی و از آنان اطاعت کن و حتی اگر گفتند از اهل و مالت دست بکش، این کار را انجام بده. 

قاضی‌زاده در جمع‌بندی مبحث خود گفت: عرض شد از آیات قرآن تاکید بر احسان فهمیده می‌شود ولی صراحت بر وجوب در اطاعت به دست نمی‌آید و روایات هم عمدتا اطلاق اطاعت را ندارد و تنها در روایت آخر این وجوب وجود دارد ولی روایت آن محل اشکال است.