توسعه را باید خانواده‌محور ببینیم
عضو هیئت علمی گروه آموزشی علوم اجتماعی گفت: باید توسعه را خانواده‌محور ببینیم. توسعه در کشور ما، توسعه‌ای فردمحور بوده است که خانواده و کارکردهای آن را دچار دگرگونی کرده است.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، غلامرضا حسنی درمیان، عضو هیئت علمی گروه آموزشی علوم اجتماعی و رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، در نشست تخصصی «بررسی ابعاد فرهنگی و اجتماعی مسئله جمعیت» که با حضور زهرا شیخی و فاطمه رحمانی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، حجت‌الاسلام حجت گنابادی‌نژاد، معاون فرهنگی، اجتماعی و زیارت استاندار خراسان رضوی، فاطمه سلیمی، عضو شورای شهر مشهد و جمعی از پژوهشگران حوزه جمعیت، امروز 27 اردیبهشت در سالن همایش دکتر کاظمی آشتیانی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی برگزار شد، اظهار کرد: با انجام پژوهش‌هایی در کنار دیگر دوستان در زمینه تغییرات جمعیتی ایران، سال‌ها قبل هشدارهایی را در سازمان‌های مختلف دادیم، شاید کم‌توجهی به پژوهش‌ها و تحقیقات در حوزه کاربردی کردن آن‌ها، امروز ما را به اینجا رسانده است.
وی بیان کرد: در سال 1365 که 50درصد جمعیت ایران، زیر 17 سال بود، تحلیلی از سیل جمعیتی صورت گرفت که می‌تواند بسازد یا تخریب کند، بنابراین مدیریت جمعیتی مسئله است و نه رشد جمعیت. آن زمان مسئله رشد جمعیت ایران نبود، بلکه مسئله شدت رشد جمعیت بود و عدم تعادل میان سایر ساختارها برای پاسخگویی به این شدت رشد؛ هم اکنون نیز مسئله کاهش جمعیت نیست، بلکه مسئله شدت کاهش جمعیت است.
توسعه ما، یک توسعه خانواده‌محور نبوده است
حسنی درمیان با اشاره به تأثیر روند برنامه‌های توسعه بر موضوع باروری و خانواده، تأکید کرد: توسعه ما، یک توسعه خانواده‌محور نبوده است. توسعه در کشور ما همچون توسعه در جهان و با یک سری تفاوت‌های بومی، توسعه‌ای فردمحور بوده است. باید توسعه را خانواده‌محور ببینیم، زیرا در توسعه فردمحور وقتی به طور ساختاری، حکمرانی براین اساس صورت می‌گیرد، نتیجه این توسعه، تأثیرش بر خانواده است و کارکردهای خانواده را دچار دگرگونی می‌کند. این دگرگونی بر روی عاملیت، یعنی زوجین و تصمیمات آن‌ها در حوزه اجتماعی تأثیر می‌گذارد.
وی با بیان اینکه 12میلیون جمعیت در سن ازدواج، در حال حاضر ازدواج نکرده‌اند، افزود: وقتی فرد به سن ازدواج می‌رسد، اولین موضوع تشکیل است و اولین مسئله شکاف میان بلوغ جنسی و اجتماعی است. باید دید از لحاظ ساختاری چگونه پاسخ داده شده است؟ پایین آمدن سن بلوغ جنسی و طولانی شدن زمان جامعه‌پذیری و آمادگی برای زندگی اجتماعی رخ داده است، در حالی که در گذشته دختران در سطوح پایین وارد زندگی اجتماعی می‌شدند که در برنامه‌های توسعه چنین چیزی امکان‌پذیر نیست، زیرا معمولا نیاز به تحصیل و گرفتن دیپلم و مراتب بالاتر علمی را دارد. بدین ترتیب با کوبیدن بر طبل تحصیلات، جابه‌جایی و جایگزینی ارزش‌ها در توسعه رخ داد.
عضو هیئت علمی گروه آموزشی علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به تغییر سلسله مراتب ارزش‌ها گفت: ارزش‌های نسل جدید، ارزش‌های ما نیست. این ارزش‌ها چگونه القا می‌شود؟ در یک ساختار و یک فرآیند این ارزش‌ها تغییر می‌کند. بنابراین در حوزه بازتولید انسانی باید دانست به دنبال چه انسانی هستیم؟ و اینکه به دنبال چه خانواده‌ای هستیم. آیا توسعه شما فردمحور است یا خانواده‌محور؟ اگر توسعه خانواده‌محور نباشد، چگونه در سطح عاملیت می‌توان انتظارات را تحقق بخشید؟
وی با اشاره به دو هزینه فرصت و هزینه اقتصادی در خانواده، ژاپن امروز را به عنوان کشوری که بیشترین اشباع اشتغال و باروری پایین را دارد، مثال آورد و گفت: اگر به فرض تمام دختران و پسران ما شاغل شوند، تصور می‌کنید نرخ باروری(TFR) بالا می‌رود؟ خیر. مشکل کشور ژاپن همین است که اشباع اشتغال منجر به کاهش فرصت در خانواده شده است، 33درصد جمعیت این کشور بالای 60 سال است و هرم واژگونی دارد. بنابراین با ایجاد اشتغال هزینه اقتصادی فراهم می‌شود، اما هزینه فرصت را چه کرده‌ایم؟ اگر خانواده مقدم است، برای رسیدن به توسعه خانواده‌محور نیاز است تا در ساختار اقتصادی به زنان در ازای ساعت کاری کمتر، میزان دریافتی برابر در نظر گرفته شود.
حسنی درمیان با اشاره به گذار این کشورها از خانواده به مهاجرپذیری، بیان کرد: امروز تنها عاملی که می‌تواند جمعیت‌شان را تأمین کند، مهاجرت است، زیرا باروری در پایین‌ترین سطوح است و مرگ و میرشان به واسطه سالخوردگی رو به افزایش است. آن‌ها اگرچه از دهه 1980میلادی تبلیغات را آغاز کرده‌اند، اما تنها توانسته‌اند یک تا دو دهم درصد در نرخ باروری افزایش ایجاد کنند و همه این موارد به این دلیل است که اشاعه فرهنگی توسعه فردمحور است. این اندیشه‌هاست که انسان را از خانواده دور می‌کند و کارکردهای خانواده را تضعیف می‌کند و از بین می‌برد.
وی تأکید کرد: مسئله تنها فرزندآوری کم نیست، پیچیدگی این موضوع را کم متوجه شده‌ایم و بسیار ساده انگاری کردیم. مسئله اصلی پرورش است، در حالی که در آموزش و پرورش سال‌ها بر طبل تست و کنکور کوبیدیم. آموزش ذیل پرورش قرار می‌گیرد و پرورش بر آن مقدم است. بنابراین پرورش نوین لیبرالیستی طوری انسان را بار آورده است که دنیاگراست و آخرت‌گرا نیست و در نظامی که جهان بینی‌اش دنیاگراست خیلی مسائل متفاوت است. تغییر در حوزه شناختی، احساسی و رفتاری در حال شکل‌گیری در جوامع است.
اهمیت پیچیدگی تغییرات را درک نکردهایم
عضو هیئت علمی گروه آموزشی علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به محل شکل‌گیری حوزه شناختی که آموزش و پرورش است، ادامه داد: جهان با فقدان معنویت مواجه است و مسئله کاهش جمعیت یک مسئله جهانی است. هر کجا توسعه اجتماعی معطوف به زنان پایین تر است، سطح باروری بالاتر است. بنابراین در توسعه (تحول و پیشرفت) مسئله این است که در حالت عینی اجتماعی چه تغییری در حال شکل‌گیری است و تا چه حد توانسته‌ایم پیچیدگی‌اش این تغییر را درک کنیم؟ و این ساده‌انگاری پیچیدگی‌ها منجر به این می‌شود که ما نتوانیم به درستی اقدامات را صورت دهیم.
وی با بیان اینکه غیراقتصادی شدن تولید حاصل عدم مدیریت صحیح نیروی انسانی است، به ایجاد امکانات در دو دولت قبل در خراسان جنوبی اشاره کرد و گفت: این امکانات هنگامی که نیروی انسانی کارامد از آنجا به شهرهای بزرگ مهاجرت کرده‌اند، فایده‌ای که ایجاد نکرده، فساد نیز به دنبال خواهد آورد، زیرا در جهت خودش قرار نمی‌گیرد. بنابراین لازم است ابتدا تصمیم به تغییر صورت گیرد.
حسنی درمیان با اشاره به اینکه مشکل ما برنامه نیست، بلکه مشکل در اجراست، اظهار کرد: اگر سیاست‌های سال 1393 در 14 بند و یک مقدمه اجرایی می‌شد، قانون حمایت از صیانت خانواده لازم نبود و موانعی همچون جزیره‌نگری از آن جمله است.
وی با اشاره به رشد منفی روستاها بیان کرد: اهمیت مسئله بسیار بالا است، اشاعه فرهنگ در حال شکل‌گیری مقدم بر توسعه اقتصادی ما شکل گرفته است، یعنی قبل از اینکه روستاهایمان مدرن شود و تکنولوژی بیاید، نیروی انسانی کم شود و باروری براساس ضرورت‌های توسعه کاهش یابد، کاهش باروری رخ داده است. براساس آمار سال 1395 بعد خانوار در روستاها با شهرها یک دهم درصد تفاوت داشت (3.4 در روستاها و 3.3 در شهرها)، بدین معنا که در روستاها هم نرخ باروری کاهش یافته و هم مهاجرت داشته است. رشد منفی روستاها منفی هفت دهم است، در حالی که رشد کلی ما 0.6 است. بنابراین غیر اقتصادی شدن تولید حاصل عدم مدیریت صحیح نیروی انسانی است.
اصل تحرک زنان، یک امتیاز برای کشور است
عضو هیئت علمی گروه آموزشی علوم اجتماعی با اشاره به بازه و پنجره طلایی فرصت و قرار داشتن 70 درصد جمعیت در سن فعالیت 15 تا 64 سال گفت: کمترین بهره‌وری از این نیروی انسانی را داشتیم، در حالی که ما باید از این سرمایه برای آینده استفاده کنیم. پویش زنان که در سال 1386 مطرح شد، اما مورد توجه قرار نگرفت، پویشی توسعه‌ای است. اصل تحرک زنان یک امتیاز برای کشور و در تربیت تأثیرگذار است. نباید اصل این مطلب حذف شود، اما در چگونگی و شیوه برنامه‌ریزی، هماهنگی آن با توسعه خانواده‌محور که در هیچ کجای دنیا اجرایی نمی‌شود، باید تأمل شود.
بحران سقوط جمعیت، یک مسئله ملی و یک مسئولیت عمومی است
وی افزود: جهان به دنبال توسعه‌ای است که جهان‌بینی خاصی را اعمال می‌کند. آن‌ها به این موضوع رسیده‌اند که شعار بازگشت به خانواده را در بسیاری جاها شروع کرده‌اند، اما از آنجا که دوباره اجتماعی کردن، کار بسیار پرهزینه و سختی است، اما غیرممکن نیست. اینکه ما الان به دنبال نرخ باروری 2.5 تا 3 هستیم و نرخ باروری به 1.6 رسیده، مسئله سقوط آزاد است، 3.9 رشد جمعیت طی 35 سال به 0.6 رسیده در کنار رشد روستایی منفی، یک مسئله ملی و یک مسئولیت عمومی است و نباید در سطح فرد مطرح شود.
فتمان ما در حوزه جمعیت، گفتمان نخبگی نیست
عضو هیئت علمی گروه آموزشی علوم اجتماعی با بیان اینکه گفتمان ما در حوزه جمعیت، گفتمان نخبگی نیست، بلکه گفتمان توده‌ای است، ادامه داد: یعنی به سراغ جمعیت‌هایی می‌رویم که به لحاظ اقتصادی ضعیف هستند، در حالی که باید این جمعیت تقویت شود و این تقویت فقط اقتصادی نیست و مشاوره در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و شیوه‌های تربیت را شامل می‌شود. بنابراین ما یک توسعه خانواده محور به لحاظ اجتماعی می‌خواهیم و توسعه اقتصادی را باید با آن هماهنگ کنیم.
وی با اشاره به اینکه تئوری پرورش نیازمند زمان است، افزود: اگر یک خانواده 5 نفره به رستورانی می‌رود نرخ غذای او باید باید کمتر از یک خانواده 4، 3، 2 و یک نفره کمتر باشد و کسی که تنهایی می‌رود، باید بیشترین هزینه را بپردازد. اگر در جایی توسعه اجتماعی خانواده‌محور باشد، باید بستر این موضوع مهیا شود. باروری، خصوصی‌ترین امر اجتماعی است و دخالت در خصوصی‌ترین امر اجتماعی به این سادگی نیست و باید ساختار و شرایط فراهم شود.
حسنی درمیان با بیان اینکه مشکل ما در شرایط عمل است به نتایج تحقیقی در سال 1392 اشاره کرد و گفت: این تحقیق نشان داد که تعداد فرزندان ایده‌آل زوجین ما بیش از تعداد فرزندان تحقق‌یافته آنان است، که از آن به فرزند ناخواسته تعبیر می‌شد، بدین معنا که ایده‌آل کمتر از تحقق یافته بود، مانند زوجی که سه فرزند می‌خواستند، در حالی که صاحب 5 فرزند بودند. اکنون این نتایج برعکس شده است و موضوع این نیست که زوجین فرزند نمی‌خواهند، یا نمی‌خواهند ازدواج کنند. در جامعه ما هنوز جوانان خواهان ازدواج هستند، اما شرایط را ندارند. بنابراین تسهیل‌گری و ایجاد شرایط از وظایف دولت است.
حوزه شناختی در مسئله جمعیت به درستی شکل نگرفته است
وی با مثال از کشورهایی که در این زمینه توانستند تغییراتی مثبت ایجاد کنند، ادامه داد: ما باید شرایط ساختاری و اینکه حکمرانی از توسعه چه می‌خواهد را دریابیم. اگر به دنبال توسعه آن چیزی هستیم که در غرب است، از نظم آنان الگو برداریم، اما آنچه در ایران مشاهده می‌شود، یک اشاعه معیوب است. به واقع حوزه شناختی ما به درستی شکل نگرفته، زیرا در مدارس کار نکردهایم. خانواده را از مهدکودک باید ساخت، خانواده یک زوج است و مرد و زن ندارد. باز تولید خانواده است که نتیجه آینده را نشان می‌دهد، برآیند ذهنی نسل جدید، آینده کشور را تضمین یا تضعیف می‌کند.
عضو هیئت علمی گروه آموزشی علوم اجتماعی گفت: اگر در ایران اتفاقی در کاهش باروری رخ داده است، تقدم اشاعه فرهنگی و فرهنگ باروری پایین است و در سبک زندگی جدید و فهم غلط از مدرنیته، آگاهی و آزادی و دموکراسی و... است. به این دلیل که در آموزش و پرورش چالش‌های جهان‌بینی را کم مطرح کردیم و در آموزش و پرورش حرفی از جهان‌بینی نمی‌زنیم.
ضرورت تفکر ساختاری در مسئله جمعیت
وی با تأکید بر ضرورت تفکر ساختاری در مسئله جمعیت، بیان کرد: نمی‌شود چیزی را خواست که شرایطش را ایجاد نکردهایم. جامعه با معرفتش رشد می‌کند، سلامت اجتماعی، روانی، جسمی و معنوی که امروزه به شدت آسیب‌دیده است. نظام جهانی براساس تغییر ارزش‌ها شکل می‌گیرد و بسیاری جریانات برای اشاعه فرهنگ است که قسمتی از آن مثبت و بخش‌هایی از آن منفی است. با رها کردن قسمت‌های مثبت، قسمت‌های منفی در کشورهای در حال توسعه در حال انتشار است. جمعیت یک مسئله همه جانبه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی است که باید پیچیدگی‌های آن درک شود.
حسنی درمیان با اشاره به وجود انواع خانواده‌های متنوع در غرب و نمایش آن در جامعه ما، گفت: تغییر حوزه شناختی جوانان ما موجب تغییر خانواده شده است. غفلت نظام آموزشی و خلاء موجود در حوزه احساسی به فرزند و اهمیت و ارزش آن به جابه‌جایی لذاتی همچون شیردهی منجر شده و جایگزینی آن با اهمیت یافتن تن‌آرایی نشان می‌دهد که حوزه شناختی و نگرش به فرزندآوری طبق آن چیزی که جامعه انتظار دارد، پیش نرفته است. آگاه نبودن از مخاطرات تک فرزندی و... از جمله مواردی است که نیاز به اقدامات درازمدت برای تأثیرگذاری دارد.
وی با اشاره به خطرات امنیتی کاهش جمعیت در خصوص راهکارهای کوتاه‌مدت، بیان کرد: توسعه محور کردن برنامه‌های توسعه و ایجاد بستر برای قوانین مقطعی و عملکرد علمی در این حوزه کمک‌رسان است.
عضو هیئت علمی گروه آموزشی علوم اجتماعی گفت: مسئله جمعیت یک مسئله جدی است و همه باید دغدغه همراه با عمل داشته باشیم، ساختار حکمرانی باید توسعه را خانواده‌محور ببیند و در حوزه تصمیمی که می‌خواهد بگیرد بر تأثیر آن بر ساختار خانواده بیندیشد. ما می‌توانیم به نرخ باروری بیش از 2.5 برسیم، اگر شرایط ساختاری و پاسخگویی به نیازها به درستی صورت گیرد.
انتهای پیام
