گزارشات ضد و نقیض تاریخی درباره حضور امام رضا(ع) در شهر ساوه
استاد تاریخ اسلام ضمن اشاره به سه دسته اطلاعات تاریخی پیرامون مسیر حرکت امام رضا(ع) از مدینه به مرو، به بررسی احتمال حضور و عدم حضور امام در شهر ساوه پرداخت.
به گزارش ایکنا، نشست نقد و بررسی یادگاری نویافته منسوب به امام رضا(ع) در مسجد جامع ساوه، شب گذشته 11 شهریور در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
در این نشست علی بهرامیان؛ استاد تاریخ اسلام سخنرانی کرد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛
موضوعی که می‌تواند این قضیه را کمی روشن کند بحث بر سر مسیر امام رضا(ع) از مدینه تا مرو است. شاید بشود با بررسی فضای تاریخی آن دوره به نتایجی رسید. شواهدی که مطرح شد در مجموع نشان می‌دهد تاریخ‌نگاری دوره اسلامی برخلاف آن چیزی که علیه‌اش گفته می‌شود بی‌اصل و ریشه نیست و این شواهد مادی ارزش خودشان را دارند.
درباره مسیر حضرت رضا(ع) از مدینه تا مرو پژوهش‌های قابل توجهی انجام شده است. آن چیزی که درباره مسیر حرکت ایشان از مدینه تا مرو می‌دانیم از سه دسته خارج نیست یکی آن چیزی که در مآخذ موجود به آن تصریح شده است مثلا در کتب کهنی که در دست داریم مثل تاریخ یعقوبی یا طبری یا مسعودی که در آنها به صورت کلی بیان شده است حضرت از طریق بصره به مرو آمد. این چیزی است که در مآخذ آمده و خیلی کلی است و اینطور نیست که بیان کنند حضرت از کدام شهرها عبور کرده‌اند. اساسا درباره سفر اشخاص مشهور غیر امام رضا(ع) مثل هارون الرشید که خلیفه بوده است چه تعبیری به کار می‌رفته است؟ طبق اطلاعاتی که در دست داریم فقط می‌دانیم هارون از نهروان به گرگان رفته است ولی نمی‌دانیم هارون الرشید در این مسیر در کجا درنگ کرده است؛ یعنی اصولا در کتب تاریخی ما برای توضیح درباره سفر اشخاص مشهور به بیان کلیات اکتفا می‌کنند مگر اینکه یک کسی شعری گفته باشد و از آن مشخص شود مسیر هارون کجا بوده است. در مورد حضرت رضا(ع) وضعیت بهتر است و اشاراتی داریم که حضرت از چه شهرهایی رد شدند.
مضاف بر این، یکسری اطلاعات از مآخذ عمومی درباره محورهای مواصلاتی به دست می‌آید. کسانی که روی قرون اولیه کار کرده باشند می‌دانند کتاب‌هایی داریم که در آنها اطلاعات مسیرها و منازل ذکر شده است. یکی از مسائلی که در مورد امام رضا(ع) مطرح است این است که آیا ایشان از طریق راه‌های مشهوری که در این کتاب‌ها گفته شده ولو چند قرن بعد، عبور کردند یعنی از مدینه که راه افتادند به مکه رفتند، از مکه به بصره، از بصره به سمت ایران، خوزستان، فارس و خراسان؟
یک دسته دیگری از اطلاعات یادگاری‌هایی است که در طول مسیر به امام منسوب است از قبیل قدمگاه‌ها و کتیبه‌ها که نشان می‌دهد حضرت از آنجا عبور کردند. کسانی که درباره مسیر حضرت پژوهش کردند مجموع این ملاحظات را در نظر گرفتند و حدس‌هایی مطرح کردند.
دلایلی که نشان می‌دهد امام رضا(ع) به ساوه نرفت
در مآخذی مثل عیون اخبار الرضا که کتاب مهمی درباره اخبار خاص حضرت رضا(ع) است گفته می‌شود مامون دستور داده بود حضرت را از طریق کوفه و قم نبردند و از آنجایی که ساوه نزدیک به قم است با توجه به وضعیت قم در آن زمان که مرکز شیعیان بوده عجیب است که حضرت نزدیک قم رفته باشد و مردم قم علی‌رغم علاقه شدیدی که به آن حضرت داشتند به استقبال ایشان نرفته باشند و این مسئله در منابع و مآخذ مثل تاریخ قم بازتاب نداشته باشد. حتی یکسری ادله‌ای هست که نشان می‌دهد اگر حضرت از حوالی قم رد شده بود باید این مسئله بیش از این در مآخذ انعکاس پیدا می‌کرد.
به عنوان مثال وقتی حضرت به مرو رسید، دعبل قصیده‌ای در مدح حضرت گفت و حضرت مقداری از سکه‌هایی که به نام ایشان ضرب شده بود و یکی از لباس‌های شخصی خودشان را هم به دعبل دادند. بعدها دعبل در راه بازگشت به قم رسید و قمی‌ها دور او را گرفتند و گفتند باید این پول و لباس را به ما بدهی. قمی‌ها سه برابر پول را به او دادند و لباس را هم تکه تکه کردند و میان خودشان تقسیم کردند. حضرت چنین مقامی در قم داشته است. با وجود چنین علاقه شدیدی به حضرت رضا(ع) اگر ایشان از حوالی قم رد شده بود باید در مآخذ تاریخی انعکاس بیشتری پیدا می‌کرد.
با این وجود این، میزان تحقیق درباره این یادگارنوشته کافی نیست تا استناد آن را به امام رد کنیم. دلیلش این است که ما درباره منازلی که حضرت از آن گذشتند اطلاعات کافی نداریم. حضرت رضا(ع) در شرایط بسیار خاصی وارد ایران شدند و به خراسان رسیدند. اندکی قبل از این، نزاع گسترده میان امین و مامون را شاهد هستیم. در اثر این اختلافات خلأ سیاسی در عراق به وجود آمد و این خلأ سیاسی آثار زیادی بر جای گذاشت. در همین شرایط بود که منشور ولایتعهدی امام رضا(ع) صادر شد. درست زمانی که به نام ایشان منشور صادر شده در بغداد مردم با ابراهیم بن مهدی برای خلافت بیعت کردند. دلیلش این بود که فهمیدند مامون دارد خلافت را از بنی عباس در می‌آورد و به علی بن موسی می‌دهد. به همین خاطر به احتمال خیلی زیاد آوردن امام رضا(ع) از مدینه تا زمانی که به منطقه نفوذ مامون نزدیک نشده بود مخفیانه بوده است یعنی آشکار نبوده و رقبای سیاسی مامون متوجه نشدند چنین اتفاقی در حال وقوع است. این را از مآخذ تاریخی می‌شود استنباط کرد.
علت سفر مخفیانه امام به ایران چه بود؟
علت اینکه مامون دستور داد امام را از کوفه عبور ندهید حضور شیعیان در کوفه نبود بلکه به این خاطر بود که اگر حضرت رضا(ع) به کوفه می‌رفتند به خاطر قیام ابوالسرایا در کوفه، احتمال خطر جانی برای حضرت وجود داشت. پس آمدن حضرت از مدینه از طریق بصره در یک جو متزلزل امنیتی صورت گرفت که شاید یک علت ابهامات این قضیه همین باشد که مامون داشت یک طرح نیمه مخفی را پیش می‌برد و ممکن بود هر لحظه به هر دلیلی این رقبای سیاسی و دشمنان سیاسی جلوی اهداف او را بگیرند و به همین دلیل است سفارش کرد امام را از طریق کوفه و قم عبور ندهید. پس عبور دادن چنین کاروانی از طریق جاده‌های اصلی مواصلاتی کار دشواری بوده است. در عین حال هر چه به حوزه نفوذ قدرت مامون نزدیک می‌شود وضع بهتر می‌شود و اطلاعات همدیگر را تکمیل می‌کنند مثلا در 10 جمادی سال 201 حضرت به مرو رسید. خبر دیگری داریم وقتی حضرت به اهواز رسید طلب نیشکر کردند. یک نفر گفت ایشان چطور نمی‌داند در فصل تابستان نیشکر نیست. 10 جمادی دی‌ماه بوده و اگر طول مسیر را از اهواز در نظر بگیریم ایشان اواسط تابستان در اهواز بودند و اتفاقا آنجا بیمار شدند. پس با این توصیفات احتمال اینکه ایشان در سال 201 در حوالی جاهایی مثل ساوه و قم بوده باشند بعید نیست.
مسئله دیگری که قابل بررسی است راجع به ساختار این دعا است. آیا این ساختار را در جای دیگری می‌توانیم پیدا کنیم؟ «حضر علی بن موسی» سابقه دارد ولی «اللهم اغفر ...» می‌تواند نشان‌دهنده مبارزه ائمه با اندیشه غلات است چون آنها سعی می‌کردند مقام معنوی ائمه را از حد طبیعی بالاتر ببرند. مجموعا می‌خواهم عرض کنم این یادگارنوشته کشف بسیار مهمی است.
انتهای پیام
