شباهت کلان‌روایت زندگی انسان‌ها به پیاده‌روی اربعین
سفر اربعین یکی از بزرگترین سفرهای معنوی و زیارتی پس از مراسم حج است که شیعیان هرساله براساس یک سنت برجای مانده مسیر نجف تا کربلا را به‌عنوان ادای احترام به شهدای کربلا طی کرده و این سفر پیاده را به پایان می‌رسانند.
سفر اربعین یکی از بزرگترین سفرهای معنوی و زیارتی پس از مراسم حج است که شیعیان هرساله براساس یک سنت برجای مانده مسیر نجف تا کربلا را به‌عنوان ادای احترام به شهدای کربلا طی کرده و این سفر پیاده را با حضور در کربلا به پایان می‌رسانند. پایان جنگ تحمیلی و بازشدن مرزها و عادی‌سازی روابط ایران و عراق باعث شد تا میلیون‌ها زائر و مشتاق ایرانی برای زیارت عتبات عالیات به عراق سفر کنند.طی سال‌های گذشته سفر اربعین در کشور بسیار مورد استقبال مواجه شده و هر سال با رفع موانع و مهیا کردن زیرساخت‌ها در ایران و عراق، بر تعداد مشتاقان افزوده می‌شود. خبرگزاری ایکنای خراسان رضوی، به همین مناسبت با تعدادی از زائران اربعین که به این سفر معنوی مشرف شده بودند، گفت‌وگویی انجام داده است که تقدیم مخاطبان می‌شود.
ملک بهمن شیردل، رزمنده سال‌های دفاع مقدس و یکی از زوار اربعین است که در گفت‌وگو با ایکنا اظهار کرد: برای دومین بار افتخار حضور در پیاده‌روی اربعین را داشتم و حقیقت این است که در سال‌های نخست علاقه و رغبتی برای شرکت در این مسیر نداشتم، یکی از مهم‌ترین دلایل این موضوع این بود که من بهترین دوستان و هم‌رزمانم را در این راه و در دوران جنگ از دست دادم، در زمان جنگ گفته بودیم که آرزوی ما زیارت امام حسین(ع) است و اعتقاداتی که در ایام جنگ داشتیم، مانع از فکر کردن به این سفر می‌شد.
عبور از شلمچه با یک دنیا خاطره
شیردل بیان کرد: شهادت بهترین دوستانم در جنگ و از دست دادن آنها موجب شده بود که نسبت به کشور عراق و مردم آن حس خوبی نداشته باشم و روبرو شدن با آنان برایم بسیار سخت بود، طی سه تا چهار سال حال و هوای دیگری یافتم و دوست داشتم به عراق سفر کنم، اما دنبال بهانه می‌گشتم تا اینکه سال گذشته یکی از دوستان و همرزمان دوران دفاع مقدس با من تماس گرفت و گفت: «خودت را برای زیارت رفتن آماده کن»، بدون اینکه بپرسد آیا می‌آیی؟ می‌توانی؟ از آنجا که این همرزم و برادر دو شهید برای من خیلی عزیز بود، نتوانستم نه بگویم، گفتم با شما حتما می‌آیم، به این ترتیب سال گذشته اولین سفرمان شکل گرفت، رفتن به مرز شلمچه، دنیای خاطرات ما را زنده کرد و خاطرات کربلای 4 و 5، تمام صحبت‌های فرماندهان در خاطرمان مرور شد، از آنجا به آبادان و خرمشهر و سپس به مرزی که محور عملیات کربلای 4 در آن اتفاق افتاد رفتیم و بدین ترتیب با یک دنیا خاطره به آن سوی مرز وارد شدیم.
دل بزرگ عراقی‌ها در میزبانی
وی ادامه داد: با اتوبوس به نجف رفتیم، صبح زود به خانه جانبازی عراقی رسیدیم که در حملات هوایی و بمباران آمریکا در نجف مجروح شده بود. او انسانی اهل دل بود و اگرچه بسیار از مهمان‌نوازی عرب‌ها شنیده و خوانده بودم، اما باز برایم بسیار عجیب بود، برخورد بسیار گرم و صمیمی آنها به گونه‌ای بود که احساس نمی‌کردم در نجف و یک شهر غریبه حضور دارم، بلکه گویی در مشهد هستم. آنها در پذیرایی از مهمان نکاتی را رعایت می‌کردند که شاید ما در پذیرایی از میهمان به آن نکات توجه نمی‌کنیم، از جمله شستن لباس مهمان، در اختیار قرار دادن بهترین اتاق و امکانات منزل برای میهمان، نمونه‌هایی است که نوع رفتار، برخورد و پذیرایی متمایز و با فراغ خاطر آنان را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد آنها بسیار دل بزرگی دارند.
حس پیاده‌روی با همرزمان شهید
شیردل به مسیر پیاده‌روی اربعین اشاره و اضافه کرد: تمام مسیر پیاده‌روی و همه آن لحظات احساس می‌کردم با دوستان شهیدم در حال حرکت هستم. پس از رسیدن به کربلا در منزل یکی از وکلای این شهر اقامت کردیم. انسانی شریف و محترمی که اتاقی را با تمام امکانات در اختیارمان قرار داد تا به راحتی زیارت کنیم. در واقع باید گفت آنان میزبانی را با افتخار انجام می‌دهند، کاری که خیلی از ما به عنوان میزبان زائران امام رضا(ع) انجام نمی‌دهیم و امیدوارم این فرهنگ در میان ما نیز جاری شود.
این رزمنده دفاع مقدس که امسال نیز برای دومین بار به پیاده‌روی اربعین رفته است، گفت: دیدن تک تک حرم‌ها برای من لذت‌بخش بود، با خودم می‌گفتم: «اینجا از عمر حساب نمی‌شود، نفس عمیق بکش». خودم را روی زمین احساس نمی‌کردم. سامرا مظلومیت خاصی داشت، سال گذشته نتوانستیم به سامرا برویم، اما امسال با توجه به امنیت بالایی که ایجاد کرده بودند، وارد سامرا شدیم، در آنجا توقف کردیم و مشکل خاصی نداشتیم.
اقامت در قصر شیرین به یاد دوستان شهید
شیردل اضافه کرد: امسال از مرز خسروی به کربلا رفتم، تا بتوانم یاد و خاطره دوستان شهیدم را زنده کنم. همیشه قصر شیرین را از بالای کوه‌ها دیده بودم و در حسرت این بودم که از کنار خانقین رد شوم، امسال رفتم و یک شب را به یاد شهیدان در قصر شیرین گذراندم، به دیدن شهر و تک تک آن مناطق می‌گشتم و دوستانم را یاد می‌کردم. به یاد دارم اولین باری که جبهه رفتم از پادگان ابوذر در اسلام‌آباد غرب بود، امسال به این پادگان هم رفتم. دیدن این مناطق و یاد آن خاطرات و دوستان قبل از سفر آمادگی لازم روحی را در من ایجاد کرد.
شیردل با بیان اینکه دوست دارم هر موقع که به کربلا می‌روم، با همین حسی که داشتم بروم و از دوستان شهیدم یادی کنم و این حس، بسیار به من انرژی می‌دهد، وقتی با این حس از مرز رد می‌شوم، دیگر هیچ‌چیز متوجه نمی‌شوم، نه کم می‌آورم، نه خسته و اذیت می‌شوم تا به مقصود برسم.
وی در خصوص آسیب‌شناسی این پیاده‌روی گفت: من اگر مسئول موکبی بودم، سعی می‌کردم از نیروهای جوان‌تر استفاده کنم، به بهداشت و استحمام، نوع پذیرایی و کسانی که در موکب پذیرایی می‌کنند، توجه بیشتری کنم، زیرا زائران امام حسین(ع) ارزشمند هستند. البته امسال نسبت به سال گذشته وضعیت بهداشت بسیار بهتر شده بود.
شیردل با بیان خاطراتی ضمن مقایسه نوع برخورد مواکب عراقی با مواکب ایرانی، تصریح کرد: امسال به سامرا رفتیم و هنگام صبحانه چندین بار گفتیم که راننده توقف کند، اما او ما را به صبر دعوت کرد و در نهایت ما را به جایی برد که در آنجا کباب عراقی می‌پختند، از آنجایی که سعی کردم در این سفر هر غذایی را نخورم، هرگاه میل به غذا داشتم، مقدار آن کم بود تنها تکه‌ای از کباب را امتحان کردم که بسیار خوشمزه و با کیفیت بود
وی درباره بیان نقایص احتمالی مواکب ایرانی تصریح کرد: اعلام، بیان و رعایت این نکات در ترغیب حضور زائران مؤثر خواهد بود.
این زائر امام حسین(ع) درباره نوع برخورد دوگانه عراقی‌ها با ایرانیان دو نوع را متمایز و بیان کرد: در کنار احترامی که برای زائر قائل هستند، نوعی از برخورد توأم با شک و تردید بود، برای نمونه امسال هنگام پرداخت کرایه اصلاً اعتمادی به ایرانیان نداشتند و قبل از حرکت درخواست کرایه می‌کردند، در حالی که در سال گذشته چنین نبود، قسمتی از این اتفاق به تصویری که ایرانیان از خود در ذهن آنان ایجاد کرده‌اند، بازمی‌گردد. نمونه دیگر این نوع رفتار در بازار و هنگام خرید مشاهده می‌شد، به هم‌ریختگی فروشندگان و به اصطلاح یک کلامی‌شان شاید به جهت فرهنگ شایع چانه‌زنی ایرانیان بسیار زیاد بود. بنابراین به نظر می‌رسد برای حفظ و ماندگاری فرهنگ تکریم مهمان در میان عراقی و عدم افول آن نیاز است که ما در درون خودمان نوعی فرهنگ‌سازی ایجاد کنیم.
افزایش علاقه به سفر زیارتی اربعین
سعید خدیوی، عضو هیئت علمی و پژوهشگر حوزه زیارت و گردشگری، بیان کرد: در دنیا 7 مراسم زیارتی مشابه پیاده‌روی اربعین وجود دارد، یکی متعلق به آیین هندوهاست، چهار مورد متعلق به مسیحیان و یک مورد متعلق به آیین شین‌تو است. در همه سال‌هایی که جهان به سمت کاهش دینداری و به عبارتی سکولار شدن پیش رفته است، زیارت به‌عنوان یک پدیده معنوی بسیار بزرگ شده و افزایش آمار نشان از افزایش علاقه به این موضوع است. بدین ترتیب با وجود دین‌گریزی در نسل جوان، میزان سفر اربعین با شعار «زیر این خیمه همه یک خانواده‌ایم» در میان آنان، جدای از نوع نگاه و مذهب‌شان، علاقه به سفر زیارتی و دستگاه امام حسین(ع) به طور خاص افزایش یافته است.
وی با اشاره به اینکه این موضوع مختص شیعه نیست و علاقه به امر زیارت در حال افزایش است، گفت: پیاده‌روی اربعین و فضایی که ایجاد می‌کند، ویژگی خاصی است که موجب ایجاد علاقه در زائران شده است. آنچه از حس و حال میزبانان و علت‌یابی این علاقه می‌توانم بگویم جدای از حس درونی و شخصی ماجراست، علاوه بر آن پیاده‌روی، شبیه کل امر زندگی است، مسیری دارای ابتدا و انتها با سختی و آسانی‌های ویژه خودش، بدین معنا کلان روایت انسان‌ها از زندگی‌شان بسیار شبیه سفری با این ویژگی‌هاست و این شباهت به‌طور ناخودآگاه وقتی در مسیر زیارت قرار می‌گیریم، ایجاد می‌شود، چنانکه برای زندگی برنامه‌ریزی می‌کنیم، اما معلوم نیست، بعدش چه خواهد شد و اینکه در بسیاری از جاها، نمی‌دانیم چه خواهد شد و توکل می‌کنیم.
خدیوی اظهار کرد: زائران در این سفر نشانه‌هایی از این امر قدسی را به چشم می‌بینند و ارتباط بسیار صریح و نزدیکی با امر قدسی می‌یابند. در این جا به یک معنا، «باورهایمان، تأثیرگذار بر جهان پیرامون است» و این باور و فرهنگ شیعی در مراسم پیاده‌روی اربعین و زیارت به شدت افزایش می‌یابد و نشانه‌هایی که در جهان پیرامونتان دیده می‌شود، بسیار بیشتر از زندگی روزمره است.
یکرنگی؛ شباهت سفر حج با اربعین
پژوهشگر حوزه دین و زیارت با مقایسه سفر حج و مراسم اربعین و شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو گفت: بسیاری از اتفاقات شبیه مناسک حج است، چنانکه در مراسم حج یکرنگی آدم‌ها با لباس سفید و در اربعین یکرنگی آدم‌ها با لباس سیاه را می‌بینید، گویی اصل بر نبود تنوع رنگ و وجود یکرنگی است. در هر دو مراسم پیاده‌روی وجود دارد، اما مهم‌ترین تفاوت جدی میان این دو که می‌تواند علت علاقه به شرکت در مراسم پیاده‌روی اربعین باشد، این است که در مراسم حج، انسان‌ها بسیار به دین نهادی تاریخی نزدیک می‌شوند و رعایت مسائل فقهی بسیار ضرورت دارد و تعیین‌کننده است.
خدیوی با اشاره به شخصی شدن دین در سده اخیر ادامه داد: اتفاقاً آنجا که دین شخصی شده، بسیار قوی مانده است و آدم‌هایی که تجربه شخصی خوبی از دین داشتند، توانسته‌اند یک حس خوب از این ماجرا داشته باشند و اربعین ظرفیت خوبی برای «هیچ آداب و ترتیبی مجوی هرچه می‌خواهد، دل تنگت بگو» دارد و کمرنگ شدن قواعد نهادی تاریخی باعث شده حس درونی و قلبی آدم‌ها رشد یابد و می‌تواند موتور محرکی برای زندگی شخصی آدم‌ها باشد، زیرا دین و معنویت چیزی غیر از این تجارب معنوی نیست، چنانکه دوستان می‌گویند «از امام حسین(ع) هر چه بخوای، می‌گیری»، موجب قوت اعتقادات آنان می‌شود و تجربه معنوی بهتری می‌یابی، من نیز در این سفر درگیر تقویت این باور و تجربه معنوی بودم.
اهمیت مهمان در فرهنگ عرب
وی در مورد فرهنگ میزبانی عرب‌ها بیان کرد: نخست آنکه در فرهنگ قبیله‌ای و عشیره‌ای عرب‌ها مهمان مهم است و جایگاه والایی دارد و بخشی از برخوردشان ناشی از این فرهنگ قدیمی است، البته همین میزبانان در غیر ایام اربعین چنین رفتارهایی را ندارند. بنابراین سنتی بودن جامعه عراق است که هنوز به آن اندازه که ما با مظاهر مدرنیته برخورد داشته‌ایم، برخورد نداشته‌اند و از این جهت هنوز عقایدشان بسیار راسخ‌تر از ما به‌عنوان میزبانان زائران امام رضا(ع) است.
خدیوی ضمن بیان خاطراتی از مسیر پیاده‌روی و تفاوت برخورد عرب‌ها و ایرانیان ادامه داد: به‌عنوان نمونه باور به اینکه «اگر در این مسیر جایت را به کسی بدهی، اجر خواهی یافت»، در میان آنان اعتقادی پابرجاست، در حالی‌که در میان برخی ایرانیان چنین باوری نهادینه نشده است و هنوز در دوگانه زندگی مدرنی که براساس عقلانیت و حسابگری می‌چرخد، به یکباره به زندگی‌ای می‌روی که اعتقادی و دلی است.
وی افزود: شاید برای برخی ایرانیان در زندگی مدرن شک وجود داشته باشد که اگر درخواست و نیازی را به درگاه امامان(ع) ببرند، روا می‌شود یا خیر، اما این باور در فرهنگ عرب وجود ندارد، بلکه گویی آنان یقین و باور دارند که با اظهار حاجت‌شان، پاسخ می‌گیرند و حاجت‌روایی نزد آنان امری طبیعی و یقینی محسوب می‌شود.
ضرورت خلوص نیت میزبانان و زائران
این پژوهشگر حوزه زیارت و گردشگری ضمن تأکید بر ضرورت خلوص نیت میزبانان و زائران و بیان مشاهداتی از خدمت بی‌‌ریای عرب‌ها در این مراسم، آن‌را با خدمات تبلیغی برخی ایرانیان مقایسه کرد و گفت: به یاد دارم یکی از مواکب ایرانی با چاپ آرم سازمان خود، از ارائه خدمت در این مکان برای تبلیغات خود استفاده کرده بود که این مورد تفاوت آشکار در دو فرهنگ را نشان می‌دهد.
وی بیان کرد: اگر سیاست‌گذاری‌ها به این سمت برود که به‌جای ایجاد مواکب ایرانی در این مسیر بتوانیم به تقویت مواکب عراقی مستقر کمک کنیم، چالش‌های کمتری بهوجود می‌آید، زیرا عرب‌ها موکب‌های کوچکی دارند که با هزینه شخصی اداره می‌کنند و ممکن است آنها را دچار مشکلاتی کند، همانگونه که در مشهد نیز اگرچه از حضور مواکب عراقی استقبال می‌شود، اما اگر تمام اطراف حرم مطهر امام رضا(ع) را مواکب عراقی پوشش دهند و به ما به‌عنوان میزبان این زائران توجهی نشود، احساس خوبی نخواهیم داشت. اگرچه اصل این حضور فوایدی همچون تقویت بهداشت را به همراه داشته است، اما به نظر می‌رسد باید مدیریت این کار را به میزبان سپرد.
خدیوی با اشاره به فواید حضور در مسیر اربعین، درباره چالش‌های این حضور اظهار کرد: در میان مسافران عده‌ای آمده‌اند که ببینند چه خبر است، حضور این افراد می‌تواند منجر به ایجاد تجاربی منفی در میان عراقیان شود که رفته رفته نگاه و باورشان را خدشه‌دار کند، بنابراین ما ایرانیان باید بسیار در این زمینه مراقبت کنیم و در برابر موضوعات این‌چنینی برخورد جدی داشته باشیم تا در مقابل مردمی که با روی باز و از سر اعتقادات به ما اعتماد کرده‌اند، شرمنده نشویم.
وی بیان کرد: بنابراین ضروری است برای ایجاد آمادگی معنوی قبل از سفر اربعین نیز اقدامات جدی صورت گیرد و بدین‌ترتیب ترغیب در میان مردم ایجاد شود، زیرا به نظر می‌رسد محبت مهم‌ترین عنصری است که در فضای اربعین موج می‌زند و بخش زیادی از آن به واسطه دستگاه خاص امام حسین(ع) است. «قطعاً حسین جنس غمش فرق می‌کند این راه عشق پیچ و خمش فرق می‌کند.»
حاجت‌روایی با خدمت به زائر امام حسین(ع)
سیدمهدی حسینی که تجربه 10 بار حضور در پیاده‌روی اربعین را دارد، بیان کرد: مدل‌های مختلف از این سفر را تجربه کرده‌ام، امسال ابتدا به سامرا رفتیم و یک شب را در موکبی اقامت داشتیم، سپس به کاظمین آمدیم و در آنجا زیارت کردیم، در آنجا به منزل میزبانی رفتیم که خودش پرستار بود، آنها به معنای واقعی به مهمانان خدمت می‌کردند، برایم جالب بود که چون زبان ما را متوجه نمی‌شد، از یکی از دوستان اهوازی خواسته بود که در تمام این مدت در خانه‌اش بماند تا بتواند او را از نیازها و خواسته‌های میهمانان مطلع سازد.
وی ادامه داد: اگر در ستاد اربعین که برای ایجاد تسهیلات اربعین گام برمی‌دارند، شرایطی فراهم شود که به شکل مستقیم و از مرز هوایی پروازهای بیشتری صورت گیرد و زائران در تهیه بلیط با قیمت مصوب مشکلات کمتری داشته باشند، زیارت با کیفیت بهتری را تجربه خواهند کرد.
ضعف امکانات در مناطق مرزی
وی با اشاره به ضعیف بودن امکانات در مناطق مرزی همچون آبادان، چزابه و شلمچه گفت: نبود زیرساخت‌های کافی و مناسب در شهر کوچکی همچون مهران و حضور این حجم از زائر مشکلاتی را بهوجود می‌آورد. اگرچه قیمت کرایه‌ها نسبت به سال قبل تغییر نکرده بود، اما هزینه‌های فراوانی که زائران برای حمل‌و‌نقل از مرز تا رسیدن به کربلا و نجف پرداخت می‌کنند، قابل توجه است و در صورت فراهم شدن امکان پروازهای هوایی کمتر خواهد شد.
این زائر امام حسین(ع) افزود: پس از زیارت و دو روز اقامت در آن منزل، پیاده‌روی را آغاز کردیم، به پنج کیلومتری کربلا رسیده بودیم و میزبان ما شخصی بود که تنها برای همین ایام به کربلا برای خدمت به مهمانان آمده است، زیرا اقشار مختلف شیعیان عراق از طبقات اجتماعی متفاوت باور دارند که خدمت به زائر امام حسین(ع) اجر و حاجت‌روایی به همراه دارد.
حسینی با بیان اینکه تاکنون هر چه از امام حسین(ع) خواسته‌ام، حاجت گرفته‌ام، گفت: هر بار که موفق به دیدن گنبد امام حسین(ع) می‌شوم، خدا را شکر می‌گویم و توفیق دوبار رفتن را درخواست می‌کنم، اما سعی می‌کنم حقوق دیگر زائران را در مکان‌های مقدس رعایت کنم و این موضوع با توجه به شلوغی اماکن ضروری و وظیفه‌ای همگانی است.
