لزوم تفکیک عناصر فرازمانی و تاریخی برای الگوبرداری از سبک زندگی فاطمی

به گزارش ایکنا، نشست «چالش‌های روز و اندیشه فاطمی» امروز شنبه 25 آذرماه از سوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد.
نعمت‌الله صفری فروشانی؛ عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) العالمیه، در این نشست به سخنرانی پرداخت که در ادامه می‌خوانید؛

بنده درباره چگونگی گذر از تاریخ در مسیر بهره‌مندی از سبک زندگی فاطمی صحبت می‌کنم. هدفم این است که از میان داده‌ها و تحلیل‌های تاریخی، یک سبک زندگی برای زن مسلمان در جهان امروز یا زن به طور کلی معرفی کنم. بنده پایان‌نامه‌ها و رساله‌های مختلفی را دیده‌ام که در صدد حل این موضوع هستند یعنی می‌خواهند سبک زندگی فاطمی را برای زن امروزین معرفی کنند ولی دچار مشکلاتی شده‌اند بنابراین بنده معتقدم باید دنبال این باشیم که از حضرت زهرا(س) الگویی بسازیم که قابل پیروی باشد.

جایگاه زن در قرآن

در همین راستا، مرحله اول، تفکیک مُلک از ملکوت است. در توضیح این مرحله باید گفت داده‌ها و گزاره‌های فاطمی زیادی در منابع وجود دارند اما بسیاری از اینها مُلکی و زمینی نیستند و از باب روایت مورد قبول ما قرار گرفته‌اند همانند چگونگی تشکیل نطفه فاطمی که از سیب بهشتی بوده است یا اینکه همزمان با عروسی آن حضرت در زمین، ملائکه هم در آسمان عروسی گرفتند. اینها جنبه‌های کلامی و روایی دارند که ما در صدد نفی آنها نیستیم و تاریخ هم ابزار نفی آنها را ندارد اما فعلا گاهی به آنها نداریم چون دنبال الگویی مُلکی از زندگی فاطمی هستیم. البته مخالفان شیعه ایراد گرفته‌اند که شیعه هرچه دستش از مُلک کوتاه‌تر شده، به ملکوت نزدیک‌تر شده است. این نکته‌ای است که در معرفی آن حضرت زهرا(س) به عنوان الگوی سبک زندگی باید به آن توجه کنیم.

مرحله دوم، پالایش است چراکه در همین گزاره‌های مُلکی هم، چیزهایی وجود دارند که قابل ارائه برای زن امروزین نیستند مثلاً پیامبر(ص) پرسیدند بهترین چیز برای زن مسلمان چیست؟ حضرت علی(ع) رفت و همین را از حضرت زهرا(س) پرسید که وی فرمود بهترین چیز برای یک زن این است که نه او، مردی را ببیند و نه مردی او را ببیند. شاید بتوانیم بگوییم این گزاره چند صد سال در محافل شیعی مورد توجه بوده و در منابر گفته شده و در کتاب‌ها نوشته شده است و هنوز برخی از بزرگان در صدد توجیه این گزاره‌ هستند در حالی‌که این گزاره با قرآن در تضاد است چون قرآن، زن را اینگونه معرفی نمی‌کند. مثلا در اول سوره مجادله آمده است: «قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ؛ به راستی خدا گفتار [زنی] را که درباره همسرش با تو گفتگو داشت و به خدا شکایت می کرد، شنید و خدا گفتگوی شما را می شنود؛ زیرا خدا شنوا و بیناست»

لزوم شناسایی عناصر کارآمد در سیره حضرت زهرا(س)

همچنین گزاره‌هایی دیگری همانند بیعت زنان با پیامبر(ص) داریم که نشانه زندگی اجتماعی زنان است. همچنین زنان در جنگ‌ها و مراسمات مختلف با پیامبر(ص) همکاری می‌کردند. این سخنان با زندگانی خود حضرت زهرا(س) هم منافات دارد چون نمونه‌های زیادی از حضور اجتماعی ایشان در دوران پیامبر(ص) یا پس از رحلت ایشان وجود دارد. گزاره‌هایی هم داریم که می‌خواهند مطلبی درباره حضرت زهرا(س) نشان دهند اما خلاف شخصیت آن حضرت است که قرار است الگو باشد؛ مثلاً ما زهد و ساده‌زیستی حضرت را می‌‌خواهیم اثبات کنیم و گزاره‌های مناسبی هم داریم اما گاهی به گزاره‌هایی می‌رسیم که شاید برای زن امروزی، افراطی باشد. حتی برخی اوقات ممکن است موجب تنفر شود. حضرت زهرا(س) در حد وسع خودشان از یک زندگی عادی برخوردار و دارای جهیزیه و قدرت خرید برخی کالاها بوده است اما گزاره‌ای هم وجود دارد که دوازده وصله بر چادر آن حضرت وجود داشته است که به نظر می‌رسد گزاره‌ای غیرواقعی باشد. چنین گزاره‌هایی معمولاً ضعف در سند و منبع دارند و حتی برخی از آنها بدون سند هستند مثلاً این گزاره که زن خوب کسی است که هیچ مردی او را نبیند، گزاره‌ای بدون سند است لذا چنین چیزهایی را نباید در راستای معرفی حضرت زهرا(س) به عنوان الگو، بیان کنیم.

مرحله دیگر تفکیک بین عناصر فرازمانی و تاریخی است. ما باید عناصر کارآمد را شناسایی کنیم. اینها عناصری هستند که می‌‌توانند برای زن امروز، الگو یا کارآمد باشند که از جمله آنها وضعیت خانه‌‌داری، فرزندداری و جهیزیه آن حضرت است که می‌توانیم به خوبی از آنها استفاده کنیم. همچنین این کلام حضرت علی(ع) درباره حضرت زهرا(س) که فرمودند «بهترین کمک‌کار در مسیر اطاعت الهی بود»، نکته‌ای است که می‌توان ده‌ها صفحه درباره آن نوشت. بحث دیگر شناخت کلید شخصیت حضرت زهرا(س) است یعنی بررسی کنیم که شناخت ایشان چه کلیدی را در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به ما می‌دهد. بنده این نکته را از شهید مطهری وام گرفتم که ایشان می‌‌فرمایند هر کدام از ائمه(ع) یک کلید شخصیتی دارند که دال مرکزی رفتارهای آنان است و مثلا کلید شخصیت حضرت امام حسین(ع)، غیرت و ظلم‌ستیزی است. 

مسئله دیگر شناخت گفتمانی حضرت زهرا(س) است. در این زمینه باید بررسی کنیم که گفتمان ایشان با پدر، همسر، فرزندان، اجتماع و سیاست چگونه بوده است. در این زمینه به اندازه کافی دارای داده هستیم اما نیاز به تحلیل داریم. چگونگی استفاده از مکانیزم تحلیل تاریخی در سیره حضرت زهرا(س) اهمیت زیادی دارد. آنچه بیان شد صرفا داده است که باید تبدیل به فرآورده شود. در این راستا باید این داده‌ها را بسترشناسی، موقعیت‌شناسی، مکان‌شناسی و زمان‌شناسی کنیم تا به شکل مناسبی بتوانیم سبک زندگی فاطمی را مورد بررسی و از آن الگوبرداری کنیم.

پاسخگویی حضرت زهرا(س) به شبهات زنان در مدینه

حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا صدیق‌اورعی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، در این نشست سخنرانی کرد که در ادامه می‌خوانید:

بنده اطلاعاتی اجمالی از زندگی حضرت زهرا(س) اشاره می‌کنم از جمله اینکه ایشان عمدتاً در کودکی در کنار مادر و پدر و پس از فوت مادر، در شرایط سخت پس از شعب ابی‌طالب در مکه، پرستار و غمگسار پدر در خانه بودند و پس از هجرت، مدتی در کنار پدر به همان رفتار ادامه دادند و پس از ازدواج، این نقش را علاوه بر رابطه با پدر، در رابطه با شوهر و بعداً در رابطه با فرزندان ادامه دادند.

ایشان اهل عبادت و تهجد، راهگشا، معلم و پاسخگوی سوالات و شبهات بسیاری از زنان مدینه و در موارد کمتری، ناقل برخی از روایات به برخی صحابه همانند سلمان فارسی، جابر بن عبدالله و ... بودند. اجمال اطلاعات ما درباره شیوه زندگی حضرت زهرا(س) تا قبل از فوت پیامبر(ص) شامل این موارد است و بعد از فوت پیامبر(ص)، وقتی حضرت علی(ع) مورد تعرض قرار گرفت، ایشان اقدامات شگفتی انجام دادند که تأثیر تاریخی آن تاکنون باقی است. 

بنده بر اساس این اطلاعات، یک واقعه تاریخی منحصر به فرد را در ذهنم طراحی و فرض می‌‌کنم اگر ایشان الان در ایران فعلی و وضعیت جهانی امروز می‌بودند کارهای شخصی، عبادات، تلاوت قرآن، رابطه با همسر و ... را به همان سبک صدر اسلام انجام می‌دادند و علاوه بر اینها به جهاد تبیین هم می‌پرداختند که مورد تأکید مقام معظم رهبری بوده است. برای عینیت این ادعا، زندگی حضرت زینب(س) هم قابل بیان است چراکه ایشان هم همان سیره و روش را در پیش گرفته بودند.