آنچه نظام آموزش رسمی باید از جلسات سنتی قرآن بیاموزد
کارشناس تألیف کتب درسی گفت: در جلسات سنتی آموزش قرآن شاهد یادگیری معکوس هستیم. به جای انتقال یک‌طرفه مفاهیم و نکات آموزشی از طریق معلم، این قرآن‌آموز است که ابتدا به ارائه و قرائت قرآن پرداخته و سپس معلم به هدایت، رفع اشکال و ایرادات احتمالی می‌پردازد.
رضا نباتی، مؤلف کتب درسی قرآن آموزش و پرورش درباره ارائه مقاله‌ای با عنوان «تحلیل جایگاه سنتی قرائت قرآن در مقایسه با کلاس‌های آموزشی براساس مؤلفه‌های یازد‌ه‌گانه تفصیلی راهنمای برنامه درسی» که در هجدهمین نشست تخصصی استادان، قاریان و حافظان قرآن ارائه داد، اظهار کرد: جلسات سنتی قرائت از میراث‌های معنوی جهان اسلام است که باید قدر آن شناخته شود و ضمن مراقبت از آن، کوشش شود که درباره آن ساده‌انگاری صورت نگیرد، چرا که این جلسات یکی از وجوه مشترک کشورهای اسلامی در حوزه قرائت قرآن هستند و اگر قاریان در مسابقات بین‌المللی شرکت کرده و شاهد درخشش آنها هستیم، اغلب به برکت حضور در جلسات سنتی است.
نباتی با اشاره به اینکه در این مقاله به 56 ویژگی جلسات اشاره شده است، تصریح کرد: 11 مؤلفه در زمینه برنامه درسی قرآن در مدارس مطرح است که براساس آن اینکه عناوین درسی و نحوه و شیوه ارائه آن به دانش‌آموزان به چه شکل باشد، عنوان شده است.
این کارشناس آموزش قرآن ادامه داد: با مقایسه این دو حوزه یعنی جلسات سنتی آموزش قرآن و کلاس‌های رسمی آموزش و پرورش که یکی از مواد درسی آنها نیز آموزش قرآن است به روشنی می‌توان دریافت که در طول سال‌های پس از پیروزی انقلاب اغلب به این سمت و سو رفته‌ایم که از دروس دیگر و برنامه‌هایی که براساس مختصات سایر دروس تدوین شده، الگوبرداری کنیم و لذا در حوزه تألیف کتاب قرآن در نظام آموزشی رسمی به کارگیری سبک و سیاق آموزشی که در جلسات سنتی آموزش قرآن وجود داشته و اغلب هم موفق بوده، کمرنگ شده و عملاً فاصله و شکافی میان آنها به وجود آمده است.
وی تأکید کرد: مهمترین جلسات سنتی آموزش قرآن این است که آموزش وجهه عملی پیدا کرده در حالی که در مورد کلاس‌های آموزش قرآن به ویژه در مدارس این دانش و تجربه عملی را تبدیل به یک دانش نظری کرده‌ایم که براساس آن، مجموعه‌ای از قواعد نظری در حوزه روخوانی، روانخوانی و تجوید و... تدوین و تنظیم شده و توقع داریم که این انتقال مفاهیم به نحو احسن به دانش‌آموز انجام شود، ولی در عمل اینگونه نیست.
نباتی گفت: در حوزه قرآن در جامعه، شاهدیم که جریان آموزش در سه محور پیگیری می‌شود؛ یکی جلسات قرآنی است که عملاً در مساجد و حسینیه و پایگاه‌های قرآنی جریان دارد و البته براساس تأکیدات مقام معظم رهبری این جریان تقویت شده است، دیگری جلسات خانگی تلاوت قرآن است و در ساحت سوم، شاهد آموزش قرآن در نظام آموزش رسمی در مدارس هستیم. موردی که این میان از اهمیت بالایی برخوردار است اینکه باید میان آنها ارتباط معنادار و مؤثری برقرار شود؛ چیزی که در بخش دیگری از این مقاله به آن پرداخته شده است و نباید این سه محور مستقل و جدای از یکدیگر به فعالیت خود ادامه دهند به این معنی که اگر مثلاً نظام رسمی آموزش در حوزه قرآن ناکارآمد است، نباید بار آن به جهت جبران این نقیصه، به دوش مساجد گذاشته شود، چرا که به هر حال مساجد هم توان و ظرفیتی دارد و سلایقی بعضاً در آنها حکم‌فرماست که شاید خیلی از افراد نتوانند خود را با این سلایق سازگار کنند.
ارجحیت مهارت‌آموزی بر قاعده‌آموزی
این کارشناس ارشد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی اظهار کرد: هیچگاه نباید این انتظار را داشت که آموزش قرآن با استفاده صِرف از کتاب و فیلم آموزشی محقق شود؛ امری که ممکن است در برخی از مراکز آموزش رسمی و مدارس آموزش و پرورش شاهد آن باشیم و نکته جالب اینکه بسیاری از کارشناسانی که در امر تدوین کتب درسی قرآن دستی بر آتش دارند، در جریان جلسات سنتی قرآن که همانطور که اشاره شد محوریت با دانش عملی است، قائل به استفاده صرف از کتاب و متد آموزشی حاکم بر مدارس نیستند و این به آن معناست که در بستر دانش عملی ملاک مهارت‌آموزی است و نه قاعده‌آموزی.
وی ادامه داد: پیامد منفی این اتفاق در نظام آموزش رسمی، ضعف شدید دانش‌آموزان در فراگیری قرآن است که حتی تا سطوح دیپلم و حتی دانشگاه نیز پیش می‌رود و شاهدیم که بعضاً از روخوانی ساده قرآن نیز عاجزند. البته در انتخاب معلم و مربی خُبره نیز بسیار ضعیف عمل کردیم تا جایی که اغلب با نحوه صحیح آموزش آشنا نیستند.
نباتی با اشاره به اینکه در این مقاله به 35 پیشنهاد به عنوان راهکار در شیوه صحیح آموزش قرآن اشاره داشته است، گفت: قرائت متدبرانه یکی از آن پیشنهادات است که حتی در کرسی‌های تلاوت و مجالس سنتی نیز باید مورد توجه قرار گیرد و منظور این است که ابتدا آیات جمله به جمله و با طمأنینه خوانده شود و قاری در مقاطع بعدی به صوت و لحن و تحریرهایی که در فن تلاوت باید رعایت کند، بپردازد. امری که کمتر مورد توجه قرار گرفته و تلاوت قرآن را به مقوله‌ای که تنها زینت مجالس تبدیل کرده که هیچ تأملی روی عبارات و اشارات آن صورت نمی‌گیرد.
توجه به توان و قابلیت فردی، ملاک مواجهه با قرآن‌آموز
وی تصریح کرد: جلسات سنتی قرائت قرآن الگوی خوبی برای آموزش عمومی و رسمی است از این جهت که معلمان قرآن مدارس به جای اینکه قواعد کلی را برای همه دانش‌آموزان بدون در نظر گرفتن میزان پیشرفت و توفیق آنها و اینکه در چه سطحی هستند، بیان کنند، هر کدام را با توجه به توان و قابلیت فردی تحت آموزش خود قرار دهند.
نباتی افزود: در جلسات سنتی آموزش قرآن، قرآن‌آموز براساس نحوه و کیفیت خواندن آیات مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. این دقیقاً منطبق با همان روشی است که از آن به یادگیری معکوس در نظام آموزشی استاندارد دنیا تعبیر می‌شود که در آن به جای اینکه معلم در ارتباطی یک‌طرفه تنها قواعدی را به دانش‌آموزان خود در هر رشته درسی منتقل کند، ابتدا از آنها می‌خواهد که با استفاده از منابعی که در اختیارشان می‌گذارد، نظیر فیلم، کتاب یا فایل صوتی، مواجهه‌ای ابتدایی با مقولات آموزشی داشته باشند و پس از آن در محیط کلاس هر دانش‌آموز به ارائه آنچه آموخته و برداشت کرده است، پرداخته و معلم یا مربی تنها به هدایت درست، رفع اشکال و ایرادات احتمالی او می‌پردازد. همانطور که گفته شد روش‌های تدریس در نظام‌های آموزشی معتبر دنیا به این سمت گرایش پیدا کرده و باید در آموزش قرآن نیز از این روش الگوبرداری کنیم، البته با بررسی مجالس سنتی قرائت قرآن این امر مسبوق به سابقه است.
وی در پایان گفت: پیاده‌سازی چنین شیوه‌ای در امر آموزش قرآن اثرگذاری بیشتری بر روی قرآن‌آموز خواهد داشت و آنها در سر کلاس‌های قرآن در این وجه تعاملی که با مربی یا معلم خود دارند، لذت بیشتری از آموزش قرآن خواهند برد؛ نکته مهم اینجاست که زیرساخت‌های تحقق این امر باید فراهم شود؛ همانطور که اشاره شد از تربیت مربی و معلم واجد شرایط برای این امر گرفته تا فراهم آوردن ابزار کارآمد و مؤثر آموزشی که نیاز به تأمین اعتبارات دارد؛ این موضوع متوجه مرجعی همچون شورای توسعه فرهنگ قرآنی است که سالانه 400 میلیارد تومان اعتبار در امر توسعه قرآن هزینه می‌کند، اما ریالی از آن صرف تغییر و تحول آموزش قرآن نمی‌شود و تنها در طول سال شاهد برگزاری مسابقات و همایش‌هایی هستیم که سهمی از این بودجه را به خود اختصاص می‌دهند.
انتهای پیام
