لزوم تألیف تفسیر هنری قرآن

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین فتح‌الله نجارزادگان، استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران، 11 دی ماه در نشست «ایده‌پردازی قرآنی پرتوی از نور» که از سوی هیئت اندیشه‌ورز آزمایشگاه شهاب مبین برگزار شد، گفت: خلاقیت یکی از ابعاد فطری انسان است و این خلاقیت خودش را در هنر نشان می‌دهد؛ قرآن کریم در عین اینکه کتاب هدایت است ولی یک اثر هنری است. مهندسی نقشه سوره الرحمن را بنگرید و آن را با سوره قیامت و نبأ و ... مقایسه کنید، خواهیم دید کاملاً نقشه و مهندسی آن متفاوت است؛ به نظر بنده هر سوره‌ای از قرآن، مهندسی خاص خود را دارد و این هنرنمایی قرآن برای ارتباط با مخاطب متناسب با هدف خود است.

وی با بیان اینکه قرآن از تمثیل و داستان و سوگند و گاهی آرام و گاهی با حالت نهیب مانند سوره قیامت و گاهی در قالب جدال، برهان و معجزه مطالب خود را فرموده است. هر کسی با قرآن درآمیخت مانند قرآن جاوادنه خواهد شد به شرط آن که بتواند مانند قرآن، هنرنمایی کند؛ اگر حافظ و سعدی هم ماندگار شدند زیرا از قرآن بهره بردند.

نجارزادگان اضافه کرد: در ایده‌پردازی مفاهیم قرآنی چند دسته داریم؛ اول چیزهایی در زندگی سر زبان است ولی معنای آن را نمی‌دانیم مثلاً می‌گوییم خدا به عمر و به مال تو برکت بدهد ولی مفهوم آن را دقیقاً نمی‌دانیم؛ رسالت هنر و ایده‌پردازی این است که برکت را در قالب هنرهای مختلف معنا کند و به خصوص از طریق موشن‌گرافی این کار انجام دهد.

قرآن و ایجاد انگیزه در انسان‌ها

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه دسته دیگر بحث انگیزش‌ها است، زیرا مشکل ما ندانستن نیست بلکه نخواستن است، اظهار کرد: ثلث آیات قرآن انگیزشی است و می‌خواهد انسان را از خاک برآورد و به افلاک ببرد؛ قرآن بیشترین کار را در مباحث انگیزشی انجام داده است. ما اگر بخواهیم فقط مفاهیم دینی را در قالب هنری انتقال دهیم، ارزش چندانی ندارد ولی قرآن به موازات تعلیم و آموزش سعی کرده است تا تحریک و انگیزش هم ایجاد کند و به خصوص این کار از طریق آیات معاد به شدت انجام شده است.

نجارزادگان اضافه کرد: فهرستی از دردها و بیماری‌های انسان درست کنیم و بعد فهرستی از نسخه‌ها و داروهایی که قرآن برای این بیماری‌ها ارائه کرده است، درست کنیم زیرا منشأ بسیاری از بیماری‌های انسان عدم باور به معاد و یا نداشتن یقین و به کارگیری این مفهوم در همه لحظات زندگی است. حتی خوبان ما هم به علم و دانش‌افزایی در دنیا بها می‌دهند ولی به اینکه انسان ابدی است و باید برای ابدیت خود کار کند کمتر توجه دارند.

تشبیه زنده‌شدن انسان به زنده‌شدن طبیعت

نجارزادگان بیان کرد: قرآن برای اثبات معاد از راه‌های گوناگون رفته است؛ مثلاً فرموده است: وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ ۖ حَتَّىٰ إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ ۚ كَذَٰلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَىٰ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ؛ یعنی آب باران را بر زمین مرده می‌فرستیم و آن را زنده می‌کند و نشاط می‌بخشد و ما اینگونه مردگان را هم از قبر بیرون می‌آوریم و زنده می‌کنیم. ما باید این مفهوم زیبا را در یک قالب هنری ارائه و حقیقت آن را نشان دهیم. کار دیگری اینکه فهرستی از اسامی قیامت را مانند یوم التغابن، یوم الحسره، یوم الفصل، یوم الصاخه و ... لیست کنیم زیرا اگر انسان به معاد معتقد باشد به پاداش آن مشتاق و به جزای بد آن بیمناک است لذا هر چیزی را نمی‌گوید و هر کاری را نمی‌کند.

نجارزادگان افزود: قرآن کریم فرموده است: ان یوم الفصل کان میقاتا؛ این تعبیر زیبا را می‌توان در یک قالب هنری ارائه کرد که همه انسان‌ها در دنیا در کنار هم زندگی می‌کنند و به هم کمک می‌کنند و حتی برای اینکه حمایت کند ممکن است پا روی حقیقت بگذارد و شهادت دروغ هم بدهد زیرا به این داد و ستد و ارتباط نیاز دارد ولی وقتی قیامت رسید روز جدایی و انفصال است و هیچ کسی اگر هم بخواهد، نمی‌تواند به دیگری کمک بکند. فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّةُ؛پس چون فرياد گوش‏خراش دررسد؛ يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ؛ روزى كه آدمى از برادرش؛ وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ؛ و از مادرش و پدرش؛ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ؛ و از همسرش و پسرانش مى‏ گريزد؛ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ؛ در آن روز هر كسى از آنان را كارى است كه او را به خود مشغول مى دارد؛ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ؛ در آن روز چهره ‏هايى درخشانند؛ ضَاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ؛ خندان [و] شادانند؛ به تعبیر آیه 37 در روز قیامت هر کسی آنقدر گرفتاری دارد که فرصت توجه به دیگران را ندارد. در روایتی بیان شده است که انسان در قیامت چنان گرفتار است که متوجه نیست حتی عریان است.

استاد دانشگاه تهران ادامه داد: در آیه «إِنَّ جَهَنَّمَ كَانَتْ مِرْصَادًا»؛ هم هنرنمایی قرآن را شاهدیم؛ یعنی انسان فکر می‌کند می‌تواند از دست ما فرار کند، جهنم کمینگاه برای آنان است؛ الان گاهی می‌بینیم که برخی رانندگان تا پلیس را می‌بینند تخلف نمی‌کنند ولی به محض اینکه از پلیس رد شدند دوباره سرعت می‌گیرند. عبور از خطوط قرمز الهی هم اینطور است و انسان نمی‌داند به زودی گرفتار خواهد شد. این زیبایی‌ها را می‌توان در قالب مختلف موشن و داستان و ... به تصویر و گفتار کشید. یا آیه «يَقُولُ الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ؛ كَلَّا لَا وَزَرَ»

وی بیان کرد: انسان در دادگاه حساب‌رسی زیرچشمی نگاه می‌کند تا ببیند راه فراری وجود دارد ولی می‌بیند وزر و راه فراری نیست؛ در این آیه نوعی پوزخند هم وجود دارد و به مجرم می‌گوید راه فراری نیست. باز از سامی قیامت، یوم تغابن و حسرت است؛ باید نشان دهیم انسان در دنیا از یکسری موارد حسرت می‌خورد و احساس غبن و زیان می‌کند و گاهی ممکن است دق کند ولی اینها حسرت بر سر یکسری امور زودگذر است ولی قیامت روز حسرت و تغابن ابدی برای مجرمین و جهنمی‌ها است.

نجارزادگان با بیان اینکه یکی از دردهای دیگر ما این است که قیامت را دوردست می‌بینیم و می‌توان با مراجعه به قرآن آن را درمان کرد، اظهار کرد: این در حالی است که قرآن فرموده است: إِنَّا أَنْذَرْنَاكُمْ عَذَابًا قَرِيبًا يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ وَيَقُولُ الْكَافِرُ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ تُرَابًا.

حقیقت نزدیک‌بودن قیامت

استاد دانشگاه پردیس فارابی دانشگاه تهران تصریح کرد: آیات زیادی داریم که قرآن اصرار دارد قیامت بغل گوش ما است و فکر نکنیم از ما غفلت دارد، بلکه گردن ما را گرفته است. یکی دیگر از دردهای ما طغیان است که برخی به آن مبتلا هستند مانند رودخانه و دریایی که خروش و طغیان می‌کند و گل و لای ایجاد می‌کند؛ انسانی که طغیان نکند استعدادهای او شکوفا شده و زندگی دنیا و آخرت او را آباد می‌کند. قرآن کریم فرموده است: فَأَمَّا مَنْ طَغَى، وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا، فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى.

وی با بیان اینکه از منظر قرآن، زیبایی چهره و سفیدی و سیاهی همه برای این دنیاست، گفت: در قیامت سیاهی و سفیدی علامت پوست و چهره نیست بلکه علامت قلب است؛ اگر بتوانیم این سیاهی و سفیدی را در قالب هنر و فیلم و موشن و ... نشان دهیم چقدر دلنشین خواهد بود؛ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ؛ برخی چهره‌ها شاداب و تو دل برو و خندان و برخی برعکس چهره افسرده و سیاه دارند و جالب است که نشان دهیم سیاهی چهره در دنیا نشانه رسوایی و جرم نیست ولی در قیامت نشانه مجرم بودن و رسوایی است و هیچ کاری هم برای آن نمی‌توان کرد و آن را پوشاند.   

نجارزادگان تصریح کرد: بنابراین قرآن کریم محصولی هنری است در عین اینکه محصولی فاخر و معجزه است و کسانی که مفاهیم دینی را به نظم و نثر و هنر درآوردند به خاطر اتصال به قرآن ماندگار شدند؛ از همین رو شعر سعدی ماندگار شده است: بنی آدم اعضای یکدیگرند ز آفرینش ز یک گوهرند؛ این بیت برگرفته از آیه اول سوره مبارکه نساء است.

وی با بیان اینکه می‌توانیم اوصاف جسمی و روحی اهل جهنم و اهل بهشت را از قرآن استخراج کنیم و به تصویر بکشیم، اظهار کرد: یکی دیگر از مشکلات انسان، خودبرتربینی است و خود را تافته جدابافته می‌داند ولی قرآن تلاش کرده است که این بت را بشکند و انسان را پیاده کند زیرا تا پیاده نشود راه نمی‌رود لذا فرمود: أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاءُ ۚ بَنَاهَا؛ یا در آیه دیگری فرموده است ای انسان تو از نطفه بی‌مقداری خلق شدی؛ اگر این مفاهیم را بتوانیم در قالب هنر منتقل کنیم، حتماً برای مخاطبان لذت‌بخش خواهد بود. 

وی تأکید کرد: باید به تفسیر هنری قرآن به صورت جدی بپردازیم؛ الان فعالیت‌های قرآنی در عرصه محتوا و قالب درباره قرآن کم نیست ولی جای تفسیر هنری قرآن کریم خالی است. قرآن، محصول هنری و داعیه‌دار هنر است و باید قطعاً از این زاویه سراغ بازخوانی قرآن کریم برویم.