نیابت علمی حضرت زینب(س) از امام حسین(ع)

امروز، 15 رجب مصادف با سالروز وفات حضرت زینب(س) است. حضرت زینب(س) که با نام زینب کبری(س) نیز شناخته می‌شود، فرزند فاطمه زهرا(س) و امام علی بن ابی‌طالب(ع) است. از دوران کودکی ایشان، جز زاده شدن در زمان پیامبر(ص) که نام زینب را بر او نهاد، اطلاعات چندانی در تاریخ‌نگاری اسلامی نیامده است. بیشتر منابع به زندگانی ایشان به هنگام همراهی با امام حسین(ع) از مدینه تا مکه و از آنجا تا کربلا پرداخته‌اند. از آن حضرت در رویدادهای پرشماری از نبرد کربلا از جمله به میدان فرستادن فرزندان و خانواده‌اش و بردباری بر مرگ آنان یاد شده ‌است. عبارت معروف «خدایا این قربانی را از ما بپذیر» منتسب به حضرت زینب(س) در هنگامه کشته شدن امام حسین(ع) است. پس از پایان نبرد کربلا، زینب(س) به همراه سایر همراهان به اسارت لشکریان یزید درآمد و ابتدا به کوفه و کاخ ابن زیاد و سپس، به شام و کاخ یزید منتقل شد. حضرت زینب(س) سپس، اجازه یافت به همراه سایر اسرا به مدینه بازگردد.

از عبدالله بن‌جعفر طیار به عنوان همسر حضرت زینب(س) یاد می‌کنند. حاصل ازدواج آن‌ها یک دختر و چهار پسر بود که دو نفر از آن‌ها در نبرد کربلا کشته شدند. شیعیان ایشان را بیشتر در رویدادهای پس از کربلا می‌شناسند. حضرت زینب(س) در منابع اسلامی و به ویژه نزد شیعیان به عنوان شخصیتی صبور، فداکار، پرهیزکار و مظهر شجاعت و سرکشی در برابر ظلم قلمداد می‌شود. 

فضایل و اوصاف حضرت زینب(س)

حضرت زینب(س) به اعتراف همه تاریخ‌نویسان، آراسته به همه فضایل و خصلت‌های والای اخلاقی و الهی بودند و در سایه این کمالات به مرتبه‌ای از منزلت انسانی دست یافتند که شایستگی محرم راز الهی و امین ودایع امامت و ولایت بودن را حداقل در بخشی از عمر شریفشان به خود اختصاص دادند. حضرت این را به برکت عنایات خاص الهی و پاکی سرشت و نحوه تربیت و پرورش در دامن پیامبر(ص) و فاطمه(س) و امیرالمؤمنین(ع) و تلاش‌هایی که در راستای کسب سجایای اخلاقی و به جای آوردن عبادات و فرامین الهی انجام داده بود، به دست آورد. القابی که برای آن حضرت نقل شده است، به گوشه‌هایی از عظمت شخصیت این بزرگ بانوی اسلام دلالت دارند. از جمله این القاب می‌توان به عالمه غیر معلمه، نائبة‌الزهراء، عقیلة النساء، الکامله، ولیدة الفصاحة، صدیقة الصغری، معصومة الصغری، صابرة محتسبه، بطلة کربلا، سلیلة الزهرا، امینة الله، محدثه، ناموس کبریا، قرة عین مرتضی، عقیلة بنی هاشم، محبوبة المصطفی، زاهده، عابده، نابغة الزهرا، سر ابیها و...  اشاره کرد.

همان گونه که بیان شد، تک تک این لقب‌ها به گوشه کوچکی از فضیلت‌ها و اوصاف برجسته آن حضرت دلالت دارند، به عنوان نمونه، درباره برخی از این اوصاف و کمالات توضیح مختصری در این قسمت ارائه می‌شود.

خداشناسی و عرفان

بی‌شک همه کمالات آن حضرت در کل، علاوه بر بیان ابعاد مختلف شخصیت بی‌نظیر این بانوی بزرگوار، به درجه بالای عرفان و خداشناسی ایشان دلالت دارد. اگر مرتبه توحیدش قریب به مرتبه توحید حضرات معصومان نبود، هرگز نمی‌توانست سکان‌دار طوفان کربلا باشد.  هنوز کودکی بیش نبود که از پدر بزرگوارش علی(ع) سؤال کرد: آیا مرا دوست داری؟ حضرت فرمودند: بله! دخترم. فرزندان ما پاره‌های جگرهای ما محسوب می‌شوند. آنگاه زینب(س) عرض کرد: محبت و خدا دوستی با حب فرزندان در قلب مؤمن چگونه جمع می‌شود؟ اگر گریزی از این دو امر نیست، باید گفت: دوستی محض از آن خدا و مهرورزی برای فرزندان است. با این بیان، دختر زهرا(س) کمال معرفت خود را در توحید خالص به نمایش گذاشت.  

در همان دوران کودکی حضرت زینب(س)، پدر بزرگوارشان به او فرمودند: دخترم! بگو یک! زینب گفت: یک. آنگاه علی(ع) فرمودند بگو: دو. در این لحظه حضرت زینب(س) سکوت کردند. چون سکوت ایشان طول کشید علی(ع) فرمودند: دخترم! چرا سکوت کردی؟ عرض کرد: پدر جان با زبانی که گفته ام یک، توان دو گفتن را ندارم. امیرمؤمنان علی(ع) از این پاسخ بسیار عمیق دخترشان خیلی خوشحال شدند و او را که در این حال طفلی بیش نبودند، مورد تفقد و محبت قرار دادند. 

علم و دانش

برای شناخت مقام علمی حضرت زینب(س) می‌توان به امور زیادی پی برد. خطبه‌های بسیار بلند و پرمحتوایی که از آن بانوی گرامی به جای مانده است، گواه این امر است.   به شهادت همه تاریخ‌نویسان در کوفه، کلاس‌های تفسیر و آموزش قرآن داشتند و زن‌های کوفه را با قرآن و احکام اسلامی آشنا می‌کردند.

راویان بزرگی چون عبدالله بن عباس از ایشان روایت‌های زیادی را نقل می‌کند که از جمله این روایات خطبه تاریخی حضرت زهرا(س) است، این در حالی است که زینب(س) در زمان خوانده شدن این خطبه پنج یا شش سال بیشتر نداشتند و ابن عباس با این عبارت از آن حضرت در روایاتی که از او نقل می‌کند، یاد کرده است: «حدثنی عقیلتنا زینب «بانوی فهیم و اندیشمند ما زینب(س) بر من چنین روایت کردند» و برخی از او با تعبیر حبر و بحر یعنی سرشار از علم و دریای علم یاد می‌کنند. حتی زمانی که در مجلس یزید آن خطبه آتشین را بیان کردند، یزید درباره ایشان گفت که اینان خاندانی هستند که فصاحت و دانش و معرفت را از پیامبر(ص) به ارث برده‌اند و آن را با شیر مادر نوشیده‌اند. از شیخ صدوق روایت شده است که زینب(س) به جهت علم و دانش زیادی که داشتند، از سوی امام حسین(ع) نیابت خاص داشت و مردم در مسائل شرعی (حلال و حرام) به ایشان رجوع می کردند. 

در یک مورد نقل شده است روزی امام حسن و امام حسین(ع) درباره بعضی از سخنان پیامبر اکرم(ص) با هم گفت‌وگو می‌کردند، حضرت زینب(س) وارد شدند و در بحث ایشان شرکت کردند و مسئله را با تمام صوری که داشت با تفصیل تمام تبیین فرمودند. حضرت امام حسن(ع) وقتی این توانایی فوق‌العاده خواهر را دیدند، خطاب به او فرمودند: «انک حقا من شجرة النبوة و من معدن الرسالة؛ به راستی که تو از درخت نبوت و معدن رسالت هستی». 

عبادت و بندگی

گرچه سراسر زندگی حضرت زینب(س) برای حفظ و احیای معارف اسلامی سپری شد، که همه آن‌ها با هدف اطاعت از اوامر الهی انجام می‌گرفت، اما آن حضرت در عبادت به معنی خاص نیز از موقعیت برجسته‌ای برخوردار بودند. ایشان در سخت‌ترین شرایط نیز به طور کامل به انجام وظایف عبادی اهتمام می‌ورزیدند.  حضرت سجاد(ع) می‌فرمایند: «عمه‌ام زینب(س) در جریان حادثه کربلا با آن همه مشکلات حتی در شب عاشورا و شب یازدهم محرم نیز نماز شب را ترک نکردند». امام حسین(ع) به اندازه‌ای به خلوص و بندگی زینب(س) اعتقاد داشتند که هنگام وداع خطاب به او فرمودند: یا اختاه لا تنسینی عند نافلة اللیل؛ «خواهرم مرا در نماز شب خود فراموش مکن». 

باز امام سجاد(ع) می‌فرمایند: «عمه‌ام زینب در طول راه کوفه و شام، همواره نماز شب را به پا می‌داشت». در برخی از منازل بین راه می‌دیدم که او از فرط خستگی و رنجوری ناشی از آزار دشمن، نمازهایش را در حال نشسته می‌خواند».  همه این وقایع به خوبی از اهتمام کامل حضرت زینب(س) به عبادات خبر می‌دهد و درست به دلیل برخورداری از این ویژگی بوده است که یکی از القاب آن حضرت «عابده آل علی(ع)» انتخاب شده است. 

شجاعت و شهامت

برخورد حضرت زینب(س) در برابر دشمنان بسیار اعجاب‌انگیز است. وی با ستمگران با تمام وجود به مبارزه برخاست؛ در حالیکه آنان در اوج عظمت و اقتدار بودند. خطبه بی‌نظیری را در حضور دژخیمان ایراد کرد و شجاعت بی‌مانندی را از خود به نمایش گذاشت.  یکی از نویسندگان در آن باره می‌نویسد: «برخورد و عکس‌العمل زینب(س) در برابر دشمنان بسیار اعجاب‌انگیز است و با آنان در حالیکه در اوج قدرت بودند، به تندی برخورد کرد. زینب(س) شیرزنی از خاندان بنی‌هاشم است، آن چنان با صدای بلند ندا سرداد که کاخ سلطنت امویان ستمگر و غاصب از جای کنده شد و در مجلس یزید سفاک سخنرانی مهمی انجام داد که او و اطرافیانش را مفتضح کرد». 

 حجاب و عفاف

زینب کبری(س) در رعایت عفاف همانند مادر بزرگوارشان بی‌بدیل هستند. مرحوم علامه مامقانی می‌نویسند: «زینب(س) در حجاب و عفاف یگانه است. احدی از مردان در زمان پدرش و برادرانش تا روز عاشورا او را ندیده بودند». فردی به نام یحیی مازنی می‌گوید: «من در مدینه مدت زیادی در همسایگی حضرت علی(ع) به سر می‌بردم، اما در این مدت به خدا قسم هرگز زینب(س) را ندیدم و حتی صدای او را هم نشنیدم».

آن حضرت نه تنها در حالت عادی، بلکه در بحرانی‌ترین لحظات زندگی خود به مسئله حجاب و عفاف اهتمام کامل داشتند. فردی روایت می‌کند: «وقتی اسرای کربلا را وارد کوفه می‌کردند، امام سجاد(ع) را دیدم که بر شتری بدون روپوش سوار کرده‌اند. در این هنگام بانویی را دیدم که بر شتر برهنه‌ای سوار است. سؤال کردم که او کیست؟ جواب دادند: او زینب کبری(س) است. این بانو خطاب به مردم کوفه می‌گفت: ای مردم! چشم‌های خود را از ما بپوشانید آیا از خدا و رسولش شرم نمی‌کنید به حرم و خاندان پیامبرخدا(ص) در حالیکه پوشش و حجاب مناسبی ندارند نگاه می‌کنید». نقل کرده‌اند پس از حادثه کربلا هر وقت که از شام و کوفه صحبت می‌شد، حضرت زینب(س) چون به یاد آن ایام که بدون پوشش مناسب خاندان پیامبر(ص) را از کوچه‌های این دو شهر عبور داده بودند، به شدت متاثر می‌شدند. 

گذشت و ایثار

روزی علی(ع) مستمندی را به خانه آوردند تا از او پذیرایی کنند. وقتی از حضرت فاطمه(س) پرسیدند آیا در خانه چیزی هست که با آن از میهمان عزیزمان پذیرایی کنیم؟ آن حضرت فرمودند: به غیر از مختصر غذایی که برای زینب(س) کنار گذاشته‌ام، چیزی وجود ندارد. در این لحظه که حضرت زینب(س) چهار سال بیشتر نداشتند، خطاب به مادر فرمودند که مادر جان غذای مرا به میهمان بدهید». 

اوج ایثار و فداکاری و گذشت دختر علی(ع) در روز عاشورا به نمایش گذاشته می‌شود. نقل می‌کنند که صبح روز عاشورا در حالی که دو فرزند خود محمد و عون را به همراه داشت، خدمت امام حسین(ع) رسید. عرض کرد جدم ابراهیم خلیل قربانی خدا را به جای قربانی شدن اسماعیل از خداوند جلیل پذیرفت. برادر جان! تو نیز امروز این دو قربانی مرا بپذیر و اگر دستور جهاد از بانوان برداشته نمی‌شد، هزار بار جان خود را در راه محبوب فدا می‌کردم و هر ساعت خواستار هزار بار شهادت می‌شدم.

آن‌گاه فرمود که دوست دارم فرزندانم جلوتر از برادرزادگانم به میدان بروند و وقتی که این دو نوگل زینب(س)، پس از پیکار با دشمن به درجه رفیع شهادت در رکاب امام حسین(ع) نایل آمدند و پیکرهای غرق به خون آنان را به کنارخیمه‌ها آوردند، همه زنان از خیمه‌ها بیرون آمدند اما زینب کبری(س) برای اینکه مبادا اباعبدالله(ع) خجالت‌زده شوند، از خیمه خود بیرون نیامدند. 

در لحظات پایانی ظهر عاشورا وقتی بالای سر پیکر خونین برادر و مقتدای خود امام حسین(ع) آمدند، با این جمله پروردگارا! این هدیه و قربانی را از اهل بیت پیامبر(ص) قبول فرما، نهایت اخلاص و فداکاری خود را به جهانیان اعلام کردند. علاوه بر این اوصاف، زینب کبری(س) در صبر و بردباری، زهد و تقوا، اخلاص و مدیریت و تدبیر و فصاحت و بلاغت و...  بی‌نظیر بودند.  بی‌تردید در شرایط سخت کنونی اگر بانوان جوامع اسلامی سیره عملی و اوصاف اخلاقی شیرزن کربلا را الگو و اسوه خود قرار دهند، هیچ یک از نقشه‌ها و ترفندهای دشمنان ارزش‌های اسلامی و انسانی به نتیجه نخواهد رسید و روز به روز به جای افول ارزش‌ها و فضایل شاهد شکوفایی هرچه بیشتر آن‌ها خواهیم بود و بی‌شک در صورت تحقق چنین مهمی زمینه سعادت دنیا و آخرت برای مسلمانان مهیا خواهد شد.