ویژگی‌های عارفان در نهج‌البلاغه
پژوهشگر نهج‌البلاغه ضمن تبیین ویژگی‌های عارفان در نهج‌البلاغه گفت: یکی از مقوله‌های منحصر به‌فرد نهج‌البلاغه مقامات اجتماعی عرفان است.
به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست تخصصی عرفان و دعا در نهج‌البلاغه امروز، ۱۲ فروردین‌ماه با حضور بخشعلی قنبری، پژوهشگر نهج‌البلاغه و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در محل غرفه نهج‌البلاغه سی و یکمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم واقع در مصلای تهران برگزار شد.
در ابتدای این نشست، قنبری، پژوهشگر نهج‌البلاغه طی سخنانی بیان کرد: یکی از مقوله‌های منحصربه‌فرد نهج‌البلاغه مقامات اجتماعی عرفان است. در عرفان نهج‌البلاغه با چند مفهوم مواجه هستیم. همه عرفا از عرفان به نگاه شهودی انسان به جهان هستی عنوان می‌کنند. شناخت خدا یکی از وجوه بیان شده در نهج‌البلاغه است. شناخت از خدا می‌تواند شاهدانه و حاضرانه و یا غایبانه باشد.
وی افزود: شناخت شاهدانه این نیست که از وجود خود به خارج از وجود بنگریم بلکه در این شهود باید از درون خود به مقوله مدنظر مانند شناخت خدا دست پیدا کرد. نگاه شهودی شناخت شاهدانه جهان هستی است یعنی باید خدا را به گونه‌ای بشناسیم که گویی برای مثال مقوله سردرد خود را می‌شناسید. زمانی فردی از امیرالمومنین(ع) پرسید آیا خدایی را که می‌شناسی، دیده‌ای؟ امام علی(ع) خدا را چنان به این فرد معرفی می‌کند که گویی از شنیده‌ها، به دیدن رسیده است.
قنبری گفت: امام علی(ع) به تعبیر جرج جرداق به دلیل عدالت خود به شهادت رسید. عدالت در نهج‌البلاغه به پنج معنا به کار رفته است. یکی از این معانی عدالت به مثابه مقام عرفانی است. این بدان معناست که از دیدگاه امام علی(ع) یک عارف باید مقامات فردی عرفان و مقامات اجتماعی عرفان را طی کرده و به دست آورد. یکی از مقامات اجتماعی عرفان عدالت است.
وی بیان کرد: یکی دیگر از مقامات اجتماعی نهج‌البلاغه عرفان مدیریت است. در این مقام یک‌سالک الی الله در صورت مراجعه و درخواست مردم باید مدیریت جامعه را به عهده گرفته و عدالت را به تحقق برساند. امام علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید که اگر درخواست مردم نبود و خداوند از عالمان پیمان نگرفته بود که عدالت را رعایت کنند، افسار شتر خلافت را بر پشت آن می‌انداختم.
قنبری با اشاره به شاخص‌های عرفان نهج‌البلاغه تصریح کرد: یکی از شاخص‌های عرفان نهج‌البلاغه جمع میان دنیا و آخرت است. اغلب عرفا زمانی که به رابطه انسان با دنیا می‌پردازند، این‌گونه عنوان می‌کنند که از دنیا بگذرید، اما امام علی(ع) چنین نظری ندارد و تعریف مشخصی از زهد و عرفان دارند. عرفان نهج‌البلاغه عرفان جامع دنیا و آخرت است. امام علی(ع) دنیا را محل هبوط فرشتگان می‌داند و عنوان می‌کند که اگر دنیا نداشته باشید، آخرت هم نخواهید داشت.
وی بیان کرد: فردی در زمان امیرالمؤمنین علی(ع) به بهانه زاهد بودن همسر و فرزندان خود را رها کرده و به کوه و بیابان می‌رود. امام(ع) او را خواسته و در پاسخ به این فرد که به لباس کهنه و وصله‌دار امام(ع) ایراد گرفته بود، این‌چنین عنوان می‌کند که من امیرمؤمنان هستم و در لباس پوشیدن باید خود را با ضعیف‌ترین مردم همسنگ کنم. اگر زمانی مردم به جایی برسند که لباس زیبایی بر تن کنند، من نیز لباس خود را مانند ایشان خواهم کرد.
قنبری تصریح کرد: لذا از جمله شاخص‌های ویژه نهج‌البلاغه این است که دنیا مقابل آخرت نبوده و در طول آخرت قرار دارد. در جهان چهار رابطه اصلی یعنی رابطه انسان با خدا، انسان با خود، انسان با دیگران و انسان با طبیعت وجود دارد. رابطه انسان با خدا به چهار شاخه عبودیت، جانشینی، عاشقانه و همکاری تقسیم می‌شود.
وی با اشاره به رابطه عاشقانه بین انسان و خدا ادامه داد: در نهج‌البلاغه یک بار در خطبه ۱۰۹ کلمه عشق به کار رفته است. اگر کسی عاشق کسی شود، این عشق چشم و گوش عقل فرد را کور و کر می‌کند. این بدان معناست اگر کسی عاشق شود، معشوق کل وجود او را دربرمی‌گیرد. ماحصل خطبه ۱۰۹ نهج‌البلاغه این است که عشق انتهای محبت است.
قنبری اظهار کرد: آخرین درجه محبت همان عشق است. انسان به میلیارد‌ها موجود می‌تواند محبت کنند، اما باید به یک موجود عشق بورزند؛ لذا محبت همگانی است، اما عشق تنها به یک موجود است. امام علی(ع) عاشق خدا بود. یکی از نشانه‌های عشق، انس است. اگر انسان رابطه خود را با خدا به جایی برساند که در آغوش خدا احساس آرامش کند، به رابطه عاشقانه با خدا دست پیدا کرده است.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه بیان کرد: لذا در نهج‌البلاغه رابطه عاشقانه مطرح شده است. البته رابطه عاشقانه نوعی رابطه خاص است و همگان بدان دست پیدا نمی‌کنند. امام علی(ع) جهان هستی را فقط در خداوند می‌بیند و غیر از خدا به چیز دیگری نمی‌اندیشد.
وی با اشاره به مقام رضا در عرفان افزود: مقامات عرفانی هفت مورد شامل توبه، ورع، زهد، فقر، توکل، صبر و رضا است. رضا به معنای خشنود بودن است. در این مقام انسان از صمیم قلب به خدا رضایت می‌دهد و رضای خدا رضای اوست. انسان‌های عارف با تمامی عالم و آدم در صلح هستند و در درون خود به اوج رضایت رسیده‌اند.
قنبری گفت: بدترین حادثه زندگی انسان مرگ است، اما امام علی(ع) زمانی که ضربت خورد، فزت و رب الکعبه گفت که این همان اوج مقام رضا است. هر کس در زندگی به این مقام برسد، حق دارد مصداق آیه شریفه رضی‌الله عنه بشود.
وی بیان کرد: در جهان با دو هنر سخنوری و سکوت مواجه هستیم که از هر دو هنر در نهج‌البلاغه بیان شده است. در ابتدا باید گفت که انسان هیچ‌گاه نمی‌تواند ساکت مطلق شود. نکته بعدی اینکه در درون سکوت مهارت گوش دادن وجود دارد وگرنه ساکت شدن فایده‌ای ندارد. اهل سکوت اهل مهارت گوش دادن هستند. امام علی(ع) در زمان پیامبر(ص) به دلیل وجود مبارک پیامبر(ص) هیچ حرفی نزدند؛ در صورتی که ایشان دریای سخن بودند. جایی که انسان می‌تواند حرف بزند، اما نمی‌زند، دارای هنر سکوت است. این هنر امیرالمومنین(ع) در ۲۵ سال خانه‌نشینی ایشان پس از وفات پیامبر(ص) کاملاً آشکار است. یک عارف باید سخنور باشد، اما زمانی باید سخنوری کرده و پاسخ دهد که از او درخواست شود.
وی تصریح کرد: در خطبه ۱۹۳ و حکمت ۲۸۹ نهج‌البلاغه ویژگی‌های بارز عرفا بیان شده است. نهج‌البلاغه کتاب زندگی بوده و زندگی انسان را منقلب می‌کند. اگر فردی هنر‌های سخنوری و سکوت را نداند، عارف نخواهد بود. نهج‌البلاغه نام دیگری با عنوان کتابنامه سلوک دارد که روش‌های زندگی و رسیدن به عرفان را بیان می‌کند.
قنبری درباره ویژگی‌های عارفان اظهار کرد: می‌توانیم ویژگی‌های عارفان را به چهار دسته تقسیم کنیم. یکی از این ویژگی‌ها، رابطه عارفان با خداوند است. مهمترین ویژگی عارفان در رابطه با خدا این است که خدا را با وجود خود درک می‌کنند. عرفا راجع به خود اهل اندیشه و راجع به دیگران رئوف هستند. عرفا در رابطه با طبیعت نیز بسیار فکور هستند که در این زمینه می‌توان به نامه ۲۵ نهج‌البلاغه و عبارات امیرالمومنین(ع) درباره حیوانات و حقوق حیوانات اشاره کرد.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه گفت: نهج‌البلاغه راه زندگی است و همگان باید آن را مطالعه کرده و از آن برای روش زندگی خود استفاده کنند. امام علی(ع) درباره تقوا می‌فرمایند که تقوا رئیس اخلاق است. یعنی تمامی فضائل اخلاقی در زیر چتر تقوا موجود است. امام(ع) تقوا را سوار شدن بر مرکبی می‌داند که انسان را سالم به مقصد می‌رساند.
وی گفت: در عرفان اسلامی با دو اصطلاح مقامات و حالات مواجه هستیم. مقامات از نظر تمامی عرفا آن دسته جایگاه‌هایی هستند که انسان با کوشش بدان‌ها دست پیدا می‌کند. اما احوال و حالات، آن دسته جایگاه‌هایی هستند که از سوی خداوند و به دنبال طی مقامات مختلف به انسان اعطا می‌شود. در نهج‌البلاغه به ۱۷ مقام و ۱۵ احوال عرفانی اشاره شده است. مقامات اکتسابی هستند، اما احوال عرفانی ارادی نبوده و از سوی خداوند متعال به انسان اعطا می‌شود.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه با اشاره به خطبه ۱۴۹ نهج‌البلاغه بیان کرد: امام علی(ع) روز ۲۰ ماه رمضان نیز در حالی که ضربت خورده بودند، خطبه کوتاهی برای مردم خواندند. امام(ع) در این خطبه می‌فرمایند که من دیروز همنشین شما بودم و امروز مایه درس و عبرت برای شما هستم (چراکه امام علی(ع) با آن قدرت و اقتدار و صلابت ضربت خورده و بیمار است) و فردا از شما خداحافظی خواهم کرد. در نامه ۴۷ نهج‌البلاغه امام(ع) تمامی توصیه‌ها و وصیت خود را برای تمامی جهانیان پس از خود به یادگار گذاشته‌اند. همگان باید بدانند امشب که از شب‌های احیاست، خواندن نهج‌البلاغه به صورت ویژه ثواب فراوانی خواهد داشت.
