نحوه تشخیص اخبار جعلی در شرایط حساس

سید علیرضا آل‌داود، کارشناس رسانه در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به موضوع انتشار اخبار جعلی و ایجاد جنگ روانی در شرایط بحران گفت: امروزه اخبار جعلی یا فیک‌نیوز، با گسترش رسانه‌ها و فضای مجازی محمل گسترده‌ای پیدا کرده است تا هم تولید و هم منتشر شود. یعنی برای اینکه به دست مخاطب برسد، در چرخه تولید، توزیع و مصرف جای نامناسبی پیدا کرده است. اینها نوعی روزنامه‌نگاری زرد یا پروپاگاندا به حساب می‌آیند که با پخش اطلاعات غلط به صورت عمدی منتشر می‌شوند.

وی افزود: اخبار جعلی سه دسته هستند، دسته اول Disinformation اطلاعات نادرستی هستند که عمداً با قصد ضربه و آسیب زدن به یک فرد، گروه، سازمان یا کشور، تولید و به صورت گسترده منتشر می‌شوند و امروزه با پروپاگاندای سیاه در حوزه رسانه و فضای مجازی می‌توانیم نمونه‌های زیادی از آن را ببینیم. از جمله این خبر می‌توان به حمله رژیم صهیونیستی به بیمارستان المعمدانی اشاره کرد که دیدیم اخبار جعلی را در این زمینه منتشر کردند تا نشان دهند این کار از سوی حماس انجام شده است، تا از مسئولیت این حمله شانه خالی کنند و حماس را در چشم مردم دنیا یک گروه سیاه نشان دهند. دومین دسته اخبار جعلی Misinformation است، کسی که این اخبار را منتشر می‌کند، اطلاعی ندارد از اینکه این داده‌ها غلط هستند. در همین ایامی که گذشت، تعداد زیادی از این دسته از اخبار را دیدیم که بر ضد برخی از مقامات کشورمان در فضای مجازی منتشر شد.

آل‌داود دسته سوم از اخبار جعلی را Malinformation دانست و ادامه داد: این دسته در مورد اطلاعاتی به کار می‌رود که درست و معتبر هستند، اما عمداً با نیت آسیب زدن به یک فرد یا گروه منتشر شده‌اند و ضربه سنگینی وارد می‌کنند، به ویژه در زمان انتخابات که کاندیدا‌ها افشاگری‌هایی علیه همدیگر انجام می‌دهند و این مسئله می‌تواند به شدت بر قضاوت افکار عمومی در رابطه با یک فرد، گروه یا مجموعه تأثیر بگذارد.

وی در ادامه با اشاره به اهداف انتشار اخبار جعلی گفت: اهداف انتشار اخبار جعلی می‌تواند متفاوت باشد، از جمله گمراه کردن و فریب مردم برای رسیدن به اهداف سیاسی یا اقتصادی،  آسیب رساندن به اعتبار افراد یا سازمان‌ها،  کسب درآمد از طریق تبلیغات یا کلیک‌های بیشتر،  ایجاد تفرقه و آشوب در جامعه؛ که در مورد آخر می‌توان به شورش‌های سال ۱۴۰۱ اشاره کرد که با یک خبر جعلی درباره مهسا امینی، کشور را بیش از ۱۲۰ روز به آشوب کشاندند و شکاف اجتماعی ایجاد کردند.

این کارشناس رسانه و فضای مجازی درباره اینکه چرا اخبار جعلی می‌تواند بسیار خطرناک باشد، بیان کرد: این اخبار باعث تصمیم‌گیری‌های غلط در بین مسئولان و مردم شوند، در جنگ شناختی که توسط دشمنان دنبال می‌شود، اختلال محاسباتی برای مردم ایجاد می‌کند، اعتماد مردم به رسانه‌ها و مسئولان را از بین می‌برد و به تنش‌های اجتماعی و سیاسی دامن می‌زند.

وی در ادامه با اشاره به تشخیص اخبار جعلی گفت: تشخیص اخبار جعلی کار آسانی نیست، اما با کمی دقت و آگاهی می‌توان آن را تشخیص داد. یکی از این راه‌ها، ارتقای سواد رسانه‌ای جامعه است. ما هر چقدر سواد رسانه‌ای را در جامعه بالاتر ببریم، طبیعی است که مردم در برابر اخبار جعلی مصون‌تر می‌شوند. اما چند راه ساده هم در این زمینه وجود دارد؛ یکی از ساده‌ترین راه‌ها بررسی منبع خبر است. یعنی ببینید خبر از کجا آمده است. اگر منبع خبر معتبر باشد، خبری که گرفته است، واقعی است. نکته دوم، تاریخ انتشار خبر است، یعنی اغلب، اخباری منتشر می‌شود که تاریخ آن مربوط به گذشته است و بازانتشار آن در یک برهه زمانی نامناسب از جمله فتنه، جنگ، شورش‌ها و ... می‌تواند شکاف اجتماعی، تفرقه، بی‌اعتمادی، اعتبارزدایی و ... را به دنبال داشته باشد؛ که این مسئله گاهی منتسب به کشور‌های دیگر است.

وی تصریح کرد: در این راستا تیتر خبر را با دقت بخوانید. تیتر‌های اخبار جعلی اغلب اغراق‌آمیز یا گمراه‌کننده هستند. به ویژه تیتر کلیپ‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام منتشر می‌شوند، تقطیع شده و با تیتر‌های فونت درشت و غلوآمیز هستند تا مخاطب آن را باز کند. همچنین متن خبر را به طور کامل بخوانید. بسیاری از مخاطبان، فقط تیترخوان هستند و با این کار انواع قضاوت‌ها را با سوگیری‌های قبلی که درباره یک موضوع دارند، می‌کنند؛ چراکه بسیاری از ما دچار سوگیری‌های شناختی هستیم و درباره مسائل گوناگون با داده‌های اندکی که داریم، قضاوت‌های عجیب و غریبی می‌کنیم.

این کارشناس رسانه ادامه داد: به دنبال منابع معتبر دیگر هم باشید. اگر خبری درباره مسائل حساسی چون جنگ و ... که می‌تواند فرد یا جامعه را دچار چالش کند، باید منبع آن بررسی شود و از خبرگزاری‌های رسمی، صدا و سیما و رسانه‌های معتبری که وجود دارد، ببینید آیا سایر رسانه‌ها هم همین خبر را منتشر کرده‌اند یا خیر. اگر با این اطلاعات و بررسی‌ها نتوانستید خبر جعلی را تشخیص دهید، به هیچ وجه نباید آن را به اشتراک بگذارید. همانطور که خداوند در آیه ۶ سوره حجرات ما را بر حذر می‌دارد از اینکه اگر فاسقی خبری برای ما آورد، بدون تحقیق آن را بپذیریم و به کسی آسیب وارد کنیم. بنابراین از این آیه می‌توان به اهمیت رسانه و سواد رسانه‌ای پی برد که باید در لایه‌های پیام از جمله متن و فرامتن به آن توجه کرد تا بتوان خبر جعلی را تشخیص داد.

گفت‌وگو از سمیه قربانی