از روش کم‌نظیر تفسیر راهنما تا غفلت از سیاق آیات
گروه اندیشه: تفسیر راهنما کوششی جمعی از محققان حوزه علمیه قم است که زیر نظر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی تنظیم شده است. سیدرضا مودب آن را بی‌نظیر خواند و نکاتی برای تکمیل آن پیشنهاد کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا مودب، مدیر گروه قرآن و حدیث دانشگاه قم، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در خصوص تفسیر راهنما گفت: در روی جلد این تفسیر می‌خوانیم که این تفسیر روشی‌نو در ارائه مفاهیم و موضوعات قرآن است. این تفسیر سابقه‌ای قبل از انقلاب دارد که وقتی آیت‌الله هاشمی در زندان بودند، مطالعات قرآنی داشتند و آنچنان که گفته‌اند فیش‌هایی از موضوعات و مفاهیم قران تهیه کردند و پس از انقلاب آن‌ها را در اختیار مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات قرار دادند و و محققان آن حا با توجه به نیازهای زمان فیش‌ها را بازنگری کردند و پس از آن، بر همان بنیادی که مولف قرار داده بود، تفسیر را شکل دادند.
وی افزود: تفسیر راهنما چند خصوصیت مهم دارد. اول این که این تفسیر در هر آیه و یا بخشی از آیه مطالب و برداشت‌های خاص از آن برداشته و به صورت پیامهای گویا و روشن در ذیل آیه ثبت شده است.
مودب تصریح کرد: در آیه 100 سوره توبه پیام‌ها به صورت موردی در ذیل آیه گردآوردی شده‌اند و اگر آیه طولانی بوده و پیامهای متعددی گرد آمده، قسمتی از آیه که پیام از آن گرفته شده، ذکر شده است.
وی ادامه داد: این کار از نظر روش کم نظیر است، دیگر مفسران چندین آیه را در کنار هم می‌آورند و یا اگر آیه مطرح شد مطالبی به صورت کلی بیان می‌شود، اما کمتر اشاره می‌شود که ذکر شود هر قسمت از توضیح به کجای آیه مربوط است.
روایات به خوبی دیده شده است
مودب افزود: نکته دوم آن است که در این تفسیر روایات به خوبی دیده شده و متن روایت در پایان پیامهای آیه به صورت مستقل ابتدا می‌آید و سپس از روایت نکته‌هایی یاد می‌شود. که این شیوه قدری شبیه شیوه علامه در المیزان است که ایشان هم روایات را در پایان می‌آورد.
وی در خصوص تفاوت تفسیر راهنما با تفسیر المیزان در نحوه استفاده روایات، گفت: در تفسیر راهنما روایات از بندهای دیگر جدا نشده است و جالب است که متن اصلی روایت با ترجمه آمده و به محقق این امکان را می‌دهد که روایت هر آیه را در ذیل آیه استفاده کند.
مدرس حوزه و دانشگاه ادامه داد: روایت این تفسیر هم اختصاص به ائمه ندارد و به پیامبر هم پرداخته شده است و گزینش روایاتی که تفسیر آورده است، دقت‌های خوبی شده و متن به گونه‌ای ملاحظه شده و زمینه استفاده از روایات رعایت شده است.
تقسیم‌بندی مفاهیم و موضوعات آیات
وی افزود: نکته سومی که ممتاز است آن است که در پایان هر آیه‌ای فهرستی تنظیم شده و در پایان هر جلدی فهرستی موضوعی طراحی گردیده که اگر هر محققی بخواهد به صورت موضوعی و مفهومی آن‌ها را به دست آورد به پایان هر آیه مراجعه کرده و کلید واژه‌هایی که آن آیه استفاده شده است را نشان می‌دهد که می‌توان در آیه شریفه مورد استفاده قرار گیرد.
وی تصریح کرد: برای مثال در آیه 100 سوره توبه در انتهای آیه از کلید واژه آخرت، آرامش، انصار، الله؛ امام علی(ع) و ... تا بیش از 20 کلید واژه در ذیل آیه به صورت فهرست آمده است که این امکان را می‌دهد که هر محققی بداند که این کلید واژه در این آیه قابل بحث است.
این مدرس حوزه و دانشگاه با بیان اینکه این فهرست در پایان جلد به صورت موضوعی و مفصل آمده است، گفت: این فهرست نیز این امکان را می‌دهد که ضمن بررسی یک موضوع به همه آیاتی که آن موضوع را برسی کرده‌اند دسترسی حاصل شود.
وی ادامه داد: برای هر مبلغی و هر که بخواهد با مطالب و موضوعات ذیل آیات آشنا شود کافی است به پایان هر جلد مراجعه کرده و از بیش از 100 موضوعی که ارائه شده، استفاده کند و در هر آیه و آیات دیگر مطالب ذکر شده دست یابد. تفسیر راهنما آنچنان که خود در روی جلد در ارائه موضوعات و مفاهیم نو می‌باشد. از این رو این تفسیر خیلی مورد توجه قرآن قرار گرفته و هر پایان‌نامه و تحقیق علمی می‌تواند از ده‌ها آیه زیر هر موضوع بهره‌مند شود و بتواند از قرآن به عنوان راهنما استفاده کند.
مودب در پاسخ به این پرسش که این تفسیر چه هدفی داشته و آیا به هدف خود رسیده است، گفت: مفسرمی‌خواسته است تفسیری راهنما برای محققان باشد که حقیقتا می‌تواند راهنمای محققین در رسیدن به مفاهیم و کلماتی که در قرآن به کار رفته است باشد و کلماتی که به عنوان یک موضوع می‌تواند در قرآن مطرح باشد مورد توجه قرار گرفته است.
وی ادامه داد: به خاطر این که این تفسیر یک کار جمعی است که هزران ساعت توسط ده‌ها محقق انجام شده است، می‌تواند در سطح تفاسیر عالی مطرح شود و این مساله با توجه به ساختار و روشی که این تفسیر روشن می‌شود.
تفسیر نیازمند ارائه ارجاعات سندی روایات است
مودب در پاسخ به این پرسش که این تفسیر چه انتقاداتی می‌تواند وارد شود، گفت: چند ملاحظه در مورد این تفسیر می‌تواند تفسیر را تکمیل کند. استفاده‌هایی که از روایات شده است، نیازمند این است که به مطالعات سندی یا رجالی مستند شود تا اعتبار روایت را تقویت کند، در ذکر احادیث معمولا به ذکر نام حدیث بسنده شده است و این کافی نیست.
وی ادامه داد: البته محققان حتما روایات را گزینش کرده‌اند، اما ملاک و معیار گزیش‌ها معلوم و روشن نیست که بر اساس چه شاخصه‌هایی روایات گزینش شده است.
از سیاق آیات غفلت شده است
مودب افزود: نکته دوم این است که این تفسیر آیات را به صورت مجزا بررسی کرده و از سایق آیات دیگر غافل شده است. در روش علامه طباطبایی آیات هر سوره به قسمت‌های مختلفی تقسیم می‌شود و هر قسمتی یک فراز گرفته شده است که به هم پیوسته‌اند و نمی‌توان آغاز یک قسمت را بدون در نظر گرفتن پایان آن در نظر گرفت.
وی ادامه داد: در تفسیر راهنما این ملاحظه نکرده و ملاحظه سیاق آیات قبل و بعد انجام نشده است. البته شاید گفته شود که این تفسیر آیه محور باشد اما این توجه هم ضروری می‌رسد.
پیامهای آیات رتبه‌بندی نشده‌اند
مودب گفت: نکته سوم این است که در برخی از آیات بیش از بیست پیام دارند درحالی‌که این پیام‌ها رتبه‌بندی نشده است که کدام از ظاهر و کدام از محتوا کدام قطعی و کدام پیام ظنی است و این پیام‌ها بر اساس فراز به ترتیب آغاز تا پایان آیه آمده و شاید بهتر بود پیام‌ها طبقه‌بندی شود.
وی در پایان گفت: ملاحظه آخر این است که این روش عمدتا از روش قرآن به قرآن و روایی استفاده کرده و از روش عقلی کمتر استفاده کرده است.
