یارغار در ساعات و آنات

عبدالهادی فقهی‌زاده، دانش‌آموخته علوم قرآن و حدیث و استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران است. آنچه می‌خوانید گفت‌وگوی ما با او درباره وجوه قرآنی حیات امام امیرالمومنین^(ع) است. به باور او امام علی^(ع) در تمام ساعات و آنات، با پیامبر^(ص) هم‌نفس بود و بوی خوش معارف الهی را همراه با او استشمام می‌کرد. اگر بخواهیم معارف الهی قرآن کریم و مفاهیم متعالی سنت رسول خدا^(ص) را در عمل ببینیم، باید امام علی^(ع) را به عنوان ولایت عظمی بپذیریم.

ایکنا _ به باور حضرتعالی امیرالمؤمنین علی^(ع) شخصیتی تاریخی است‌ یا اینکه شخصیتی فرازمانی و فرامکانی است که شناخت او در جمیع اعصار برای جمیع انسان‌ها موضوعیت دارد؟

گاه وقتی وصف تاریخی را برای یک شخصیت به کار می‌بریم، مرادمان انسانی در برهه‌ای از تاریخ و قطعه‌ای از جغرافیا است. به این معنا امام امیرالمومنین^(ع) شخصیتی تاریخی نیست، بلکه تاریخ‌ساز است. او در دوران حیات خود آثاری به جای گذاشته است که به ما اجازه می‌دهد، ادعا کنیم تاریخ در بند اوست نه اینکه او در بند تاریخ است. به این معنا، امام امیرالمومنین^(ع) شخصیتی فرازمانی و فرامکانی است.

گاه به ایام بیست‌وپنج ساله خانه‌نشینی حضرت، ایام انزوا گفته می‌شود که سخنی ناصواب است. در آن ایام مسئولیت ظاهری به عهده ایشان نبود، ولی از هیچ تلاشی برای حل مسائل جهان اسلام دریغ نکردند. از جمله تلاش برای حفظ وحدت و همبستگی امّت اسلامی با هدف حفظ اصل دین

عقیده صحیح توحیدی نه در بند زمان است و نه در بند مکان؛ و امام امیرالمومنین^(ع) مرد توحید است. بزرگترین مفسر آیات اعتقادی قرآن بعد از رسول خدا امام علی^(ع) است. البته مراد از مفسر، آنچه امروز می‌شناسیم، نیست. یعنی اینطور نبود که آیه‌ای را برگزینند و چند صفحه یا چند ساعت درباره‌اش مطلبی بگویند. علی^(ع) توحید را در روش در اندیشه و در عمل معنا کرده است. به این معنا، امام امیرالمؤمنین^(ع) در پرتو توحیدی که شعاع آن در آثار، گفتار و کلماتشان باقی مانده است، شخصیتی کاملاً فرازمانی و فرامکانی هستند. به ادعیه و مناجاتی که از حضرت به یادگار مانده است، به ویژه مناجات کمیل بنگرید. این مناجات مشحون از نگرش‌های توحیدی است؛ همچنین خطبه‌های نهج‌البلاغه. از این حیث، خطبه نخست نهج‌البلاغه، شگفت‌انگیز است. امام علی^(ع) در تمام ساعات و آنات، با پیامبر^(ص) هم‌نفس بود و بوی خوش معارف الهی را همراه با او استشمام می‌کرد. اگر بخواهیم معارف الهی قرآن کریم و مفاهیم متعالی سنت رسول خدا^(ص) را در عمل ببینیم، باید امام علی^(ع) را به عنوان ولایت عظمی بپذیریم. البته این گفت‌وگوی فکری نباید دستمایه اختلاف مذهبی و فقهی واقع شود.

بیشتر بخوانید؛

• صنم کعبه
• امام علی(ع) خواندن قرآن را تجدید بیعتی با خدا می‌دانست
• سیمای علوی در مصحف نبوی

علاوه بر توحید، اخلاق نیز امری غیر زمان‌مند و غیر مکان‌‌مند است. دیگرخواهی، ایثار، انفاق و حسن خلق در قید کدام تاریخ و جغرافیا هستند؟ بنگرید به تعامل امام امیرالمومنین^(ع) با مخالفان، با دشمنان و تمام کسانی که در مقابل او صف آراستند.

سومین عنصر فرازمانی و فرامکانی، جهاد فی سبیل الله بمعنی‌الاعم است؛ یعنی به کار بستن جمیع توانایی‌ها، ظرفیت‌ها و استعدادها در راه خدا. امام امیرالمومنین^(ع) زندگانی سراسر مجاهدانه‌ای در تمام عرصه‌ها داشتند.  

ایکنا _ اگر ما دوستاران، پیروان و شیعیان امیرالمؤمنین بخواهیم آن عالیجناب را سرمشق خود قرار دهیم، علی‌القاعده باید امید داشته باشیم که جایی در انتهای مسیر به او تشبه بیابیم. آنچه موجبات این ارتفاع از سطح انسان‌های عادی و حتی اولیاء را در وجود مبارک امام امیرالمؤمنین فراهم ‌آورد، خودساختگی است یا تفضلات الهی؟

در یکی از حکمت‌های نهج‌البلاغه، چنین نقل شده است که: «‌هَلَكَ فِیّ رَجُلاَنِ: مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَالٍ». یعنی در پیوند با من دو صنف از هالکان وجود دارند؛ اول، دوستاران غالی و دوم، دشمنان افراطی. کسانی که از هر سو از ورطه اعتدال خارج شوند، موجبات هلاکت خود را فراهم می‌کنند.

چند عنصر ویژه در شخصیت امیرالمومنین^(ع) جلوه‌گر است که اولین آنها، قرآن‌شناسی است. او اولین شاگرد پیامبر^(ص) است. در اوراق تاریخ نقل است که هرگاه فراقتی برای این دو بزرگوار پدید می‌آمد، ساعتی را با هم خلوت می‌کردند. پیامبر^(ص) آنچه را از وحی که در دل داشت، برای امیرالمومنین^(ع) می‌گفتند. از امام^(ع) هم نقل شده است که: «من آیات الهی را از زبان پیامبر^(ص) می‌شنیدم و می‌دانستم این آیات در شأن چه کسانی نازل شده‌اند». جنبه دیگری که به شخصیت امام علی^(ع) به مثابه الگو و سرمشق ارتباط دارد، پیوند و التزام عمیق ایشان با سنت نبوی است. گفته‌اند که پیامبر^(ص) دو چیز را از جبرئیل دریافت می‌کرد، قرآن و بیان یا تفسیر قرآن که هر دوی اینها در سنت نبوی تجلی دارند. بین تمام پیروان مذاهب اسلامی تردیدی وجود ندارد که سنت نبوی، از ارکان فوق‌العاده مهم دین‌شناسی است. در دستیابی به مایه‌های اصیل سنت نبوی، اختلافاتی وجود دارد، ولی در این اصل که امیرالمومنین^(ع) یکی از اصلی‌ترین سرچشمه‌های دستیابی به سنت نبوی است، بین تمام مذاهب اسلامی هیچ اختلافی وجود ندارد. چون با ظرفیت عظیم فکری، اخلاقی و شخصیتی برای سال‌ها در محضر پیامبر^(ص) تلمذ کرده است. عنصر سوم هم، توفیقات الهی است. امیرالمومنین^(ع) در کنار قرآن‌شناسی شگرف و التزام استثنایی به سنت، مورد تفضل خاص خداوند هم هست. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «‌إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا»^{(انفال/29)} توفیقات الهی فراوانی که نصیب حضرت شده است، نتیجه پایداری ایشان بر طریق تقوا بوده است.

ایکنا _ آیا می‌توان علی^(ع) را بدون قرآن شناخت؟ یا به معنای دیگر ارتباط مولا علی^(ع) و قرآن در کجاست؟

امام امیرالمومنین^(ع) را باید در ارتباط با دو حقیقت بزرگ شناخته شود قرآن و پیامبر^(ص). از رسول خدا نقل است که فرموده‌اند: «‌أنا و علی أبوا هذه الأمة‌»؛ به این معنا که پیامبر^(ص) و امام علی^(ع) پدران اخلاقی و مرشدان سلوکی امت هستند. با این تفاوت که پیامبر^(ص) صاحب رسالت و هادی بزرگ امت است و امام علی^(ع) در نخستین رتبه از مقام امامت است. سخنانی که از هر انسان بزرگ به جا مانده است، نشانگر شخصیت گوینده است. نهج‌البلاغه بخشی از سخنان حضرت است که در تاریخ باقی‌مانده است. این کلمات به تعبیر امروزی، قرآن‌بنیان هستند. در یکی تحقیق، مشخص شده است که قریب به اتفاق حکمت‌های نهج‌البلاغه به طور مستقیم و غیر مستقیم با آیه یا آیاتی از قرآن کریم ارتباط دارند. اگر این تحقیق در رسائل و خطبه‌ها هم صورت گیرد، شک ندارم که نتیجه همین خواهد بود.

بیشتر بخوانید؛

• حل مسائل در اجرای عدالت و جهان، تشنه عدل علوی است
• آموزش و عمل به قرآن؛ اساسی‌ترین درس علی(ع) به جامعه
• نهروان در پیش روست

در پایان گفت‌وگو باید به این نکته مهم اشاره کنم که شناخت صحیح امام امیرالمؤمنین^(ع) مستلزم گذار از سه گام است. نخست، پیش از بعثت نبوی^(ص)، مرحله دوم از بعثت تا رحلت و مرحله سوم ایام بعد از رحلت رسول خداست. پیش از بعثت، هیچ نقطه تاریکی در زندگانی امام امیرالمومنین^(ع) وجود ندارد. هر چند در روزگار رواج شرک‌ زاده شده بود، ولی سر در مقابل هیچ صنمی خم نکرد. پس از بعثت، در رکاب پیامبر^(ص) جانفشانی و جانبازی کرد از لیلةالمبیت تا غزوات. پس از رحلت پیامبر^(ص) با دورانی قریب به سی‌ساله در امامت حضرت مواجه هستیم که پنج سال آن

نهج‌البلاغه بخشی از سخنان حضرت است که در تاریخ باقی‌مانده است. این کلمات به تعبیر امروزی، قرآن‌بنیان هستند. در یکی تحقیق، مشخص شده است که قریب به اتفاق حکمت‌های نهج‌البلاغه به طور مستقیم و غیر مستقیم با آیه یا آیاتی از قرآن ارتباط دارند. اگر این تحقیق در رسائل و خطبه‌ها هم صورت گیرد، شک ندارم که نتیجه همین خواهد بود

خلافت و حکومت است و بیست و پنج سال خانه‌نشینی. این دوران را ایام صبر، استقامت، درایت، و مجاهدت همه‌جانبه می‌دانم. امام امیرالمؤمنین^(ع) در مواجهه با دگرگونی‌های پیش آمده، راهی هوشمندانه را پیش گرفت. در طول آن بیست و پنج سال، هرگز از تربیت شاگردان، ارائه راهکار برای حل مشکلات عمده جهان اسلام و جهاد همه‌جانبه در مقابل کج‌فهمی‌ها و عهدشکنی‌ها دریغ نکرد. می‌توان ادعا کرد که سال‌های خلافت ظاهری یعنی دوران پنج‌ساله حکومت ایشان، سال‌های درایت و مجاهدت بودند. گاه به ایام بیست‌وپنج ساله خانه‌نشینی حضرت، ایام انزوا گفته می‌شود که سخنی ناصواب است. در آن ایام مسئولیت ظاهری به عهده ایشان نبود، ولی از هیچ تلاشی برای حل مسائل جهان اسلام دریغ نکردند. از جمله تلاش برای حفظ وحدت و همبستگی امّت اسلامی با هدف حفظ اصل دین.

مجتبی عابدی