موعظه‌ای فصیح و موجز

۳۶۵ روز در صحبت قرآن نوشته استاد حسین محی‌الدین الهی قمشه‌ای، کتاب چهارم از مجموعه کتاب‌های جوانان و فرهنگ جهانی است. این مجموعه با هدف شناساندن فرهنگ و ادبیات به جوانان اولین بار سال ۱۳۹۰ به همت نشر سخن تدوین منتشر شده است.

کتاب «۳۶۵ روز در صحبت قرآن» ۳۶۵ قطعه کوتاه و بلند از قرآن برای آشنایی جوانان با تعلیمات فراگیر قرآن انتخاب شده و کوشش شده است که این گنجینه تصویری از ابعاد گوناگون کلام آسمانی برای مخاطب ترسیم کند.

این کتاب، تفسیر در معنی اصطلاحی کلمه مانند تفاسیری چون کشاف و مجمع البیان و امثال آن نیست، بلکه بیشتر انعکاسی از کتاب وحی در ادب عرفانی فارسی و اسلامی است و نگاهی دارد به قرآن از دیدگاه ادبی، زیباشناسی و اخلاقی، اجتماعی و عرفانی.

گروه اندیشه ایکنا به منظور بهره‌مندی مخاطبان خود از این گنجینه قرآنی و ادبی اقدام به انتشار قطعه‌‎هایی ‎ از کتاب «در صحبت قرآن» کرده است. هفتاد و چهارمین قسمت از تحفه این کتاب با عنوان «موعظه‌ای فصیح و موجز» تقدیم مخاطبان گرامی می‌شود.

خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ (اعراف/ 199)

(ای رسول ما) طریق عفو و بخشش پیشگیر و مردمان را به نیکویی فراخوان و از جاهلان روی بگردان.

خداوند عالم، در زیبا‌ترین کلمات قصار، پیامبر اکرم و جمله مردمان را سه نصیحت بزرگ کرده است که:

دامن عفو را بگیر
و به هر کار نیکو مردمان را فراخوان
و از جاهلان دوری گزین

این سه نصیحت اخلاقی و اجتماعی را در کتاب‌های آسمانی و کلام شاعران و حکیمان جهان نیز می‌توان یافت. امتیاز قرآن در این است که چنان با اقتدار و زیبایی و کوتاهی تمام بیان شده است که شنونده را هیچ جای تردید نمی‌ماند که باید به این دستورات عمل کند زیرا زیبایی همان حقیقت است. البته در کلام شاعران آسمانی نیز این گونه حقایق با بیان فصیح و آهنگین و اطمینان بخش آمده است:

خیری کن ای فلان و غنیمت شمار عمر
زان بیش‌تر که بانگ برآید فلان نماند (سعدی)

نخست موعظه پیر مِی‌فروش این است
که از معاشر ناجنس احتراز کنید (حافظ)

خور و پوش و بخشای و راحت رسان
نگه می‌ چه داری ز بهرِ کسان (سعدی)

دو بیت زیر از فردوسی نمونه روشنی است از نقطه‌های اوج حکمت موعظه‌گویی معروف است که روزی غزالی طوسی بر منبر گفت: ای مردمان من سالهاست که شما را موعظه می‌کنم و حکمت می‌گویم.اکنون می‌بینم که همه آن حکمت‌ها و موعظه‌ها در دو بیت شعر از همشهری من فردوسی طوسی آمده است:

ز روز گذر کردن اندیشه کن
پرستیدن دادگر پیشه کن
به نیکی گرای و میازار کس
ره رستگاری همین است و بس

امر به عرف یا معروف بهتر است که از راه عمل به معروف باشد و در حدیث آمده است که «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم» یعنی مردمان را به چیزی غیر از زبان (که همان عمل است) به خیر و خوبی فرا خوانید.

مقصود از جاهلین در این مقام صرفا افرادی نیست که نادان باشند از آنکه عذر نادان خواسته است بلکه بیشتر مقصود انسانهای معاند و سرسخت و لجوج و در عین حال مبتلا به جهل مرکب است. جهلی آمیخته با تعصبات دینی و قومی و گروهی. از چنین جاهلانی گاه به کلماتی چون احمق، مغفّل و جلف و غیره تعبیر می‌شود و از ایشان باید اعراض کرد و این واژه اعراض بهترین کلمه برای موضع گیری در مقابل چنین انسان‌هایی است که به هیچ وجه نباید درگیر ایشان شد.

چنانکه حضرت عیسی(ع) را دیدند که سخت به راهی می‌گریزد، یکی دنبال او روان شد تا علت را بپرسد و حضرت مدتی گریخت و سخن نگفت تا بالاخره پاسخ داد و:
گفت از احمق گریزانم برو
می‌رهانم خویش را، بندم مشو
ز احمقان بگریز چون عیسا گریخت
صحبت احمق بسی خون‌ها بریخت (مثنوی)

دوستی با مردم دانا نکوست
دشمن دانا به از نادان دوست (سعدی)

عرف، هر آن کار خوبی است که دل‌های آدمیان همه بر خوبی آن گواهی می‌دهد نه هر آنچه آدمی با هواهای خود خوب می‌پندارد.

عفو نشان شرح صدر است و عفو حقیقی این است که آدمی دریابد اگر خطایی رفته از جهل است. عفو از جنس آگاهی و نور است و آن خطا که از تاریکی آمده به نور این آگاهی محور می‌شود؛ عفو محور ظلمت در نور است.