مفهوم‌شناسی «شرح صدر»؛ چرا آزمایش می‌شویم

مریم قاسمی کُرانی، رئیس هیئت اندیشه‌ورز بانوان قرآنی  چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا از استان در تبیین اهم مضامین سوره مبارکه انشراح با اشاره به اینکه رویکرد و موضع انسان‌ها در مواجهه با مشکلات متفاوت است، اظهار کرد: خداوند پاداش «شرح صدر» را به پیامبر(ص) به ازای ایستادگی و مقاومت در برابر مشکلات عطا می‌فرماید و در این سوره به ما می‌آموزد که یقین بدانیم بعد از مقاومت و استقامت در برابر شرایط سخت، حتماً و قطعاً گشایشی را ایجاد می‌کند. 

وی با ذکر اینکه این گشایش‌ها پایان راه نیست و انسان باید خود را برای توفیقات و گشایش‌های بیشتر آماده نگه دارد، ادامه داد: در احادیث فراوانی، دنیا سرزمین بلاها معرفی شده و بر طبق آیه ۱۵۵ از سوره بقره، «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ»، خداوند انسان‌ها را با پاره‌ای از سختی‌ها چون ترس و گرسنگی و نقصان اموال و نفوس و آفات زراعت آزمایش می‌کند اما پرسش اینجاست که چرا انسان ها در شرایط سخت و دشوار قرار می‌گیرند؟ 

قاسمی بیان کرد: با نگاهی به زندگی خودمان یا اطرافیان به‌راحتی متوجه می‌شویم که هر فردی با مجموعه‌ای از مشکلات از مسائل مالی گرفته تا بیماری و ... درگیر است و دست و پنجه نرم می‌کند و شاید نتوان انسانی را یافت که هیچ مشکلی نداشته باشد. خداوند در قرآن تمامی این مشکلات را وسیله ابتلا و سنجش معرفی می‌کند تا انسان زیر بار این سختی‌ها نکته و درس جدید بیاموزد، شخصیتش رشد کند و در کوره مصائب آب‌دیده شود.

چرا آزمایش می‌شویم؟ 

این مدرس تدبر در قرآن با اشاره به تأکید مؤکد در آیات «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً» مبنی بر اینکه هر سختى در درون خود تجربه‌ها و سازندگى‌هايى دارد، افزود: این سنت الهی در تمامی ساحت‌ها و شئون زندگی انسان مصداق دارد، از جمله اینکه اگر کسی در درک مباحث اعتقادی به خود سختی بدهد و مثلاً معنای عدل الهی را بفهمد، خواهد توانست بسیاری از معادلات را در ذهن خود حل و رفع کند و سبک زندگی ایمانی را در موقعیت‌های مختلف پیشه راه سازد.

قاسمی تصریح کرد: کسی هم که تلاش دارد خودسازی کند و مدام تمرین می‌کند که مثلاً رذیله دروغ را از وجودش حذف کند، وقتی از این مرحله به سلامت گذشت به نقطه‌ای می‌رسد که ناخودآگاه از خیلی دیگر از رذایل نیز مبرا و بلکه آراسته به صفات و خصایل نیکو شود. 

این بانوی قرآنی چهارمحال‌وبختیاری متحمل شدن سختی‌های تحریم‌های ناجوانمردانه علیه ایران را از دیگر مصادیق این سنت الهی برشمرد و توضیح داد: تحریم‌ها باعث شده تا همه ما اعم از مسئولان و مردم در تنگنا قرار بگیریم اما استواری و استقامت و مقاومت ملت در برابر این رویکرد ظالمانه غرب باعث شد تا تهدید تحریم را به فرصت تبدیل کنند و وعده قطعی خداست که بعد از این سختی‌ها حتماً گشایش خواهد بود. 

قاسمی با بیان اینکه خطاب خدا در سوره مبارکه انشراح رسول گرامی اسلام است، تصریح کرد: در ابتدا می‌فرماید آيا به تو شرح صدر عطا نكرديم؟ در آیه بعدی که با واو عطف به آیه قبلی آمده می‌فرماید که ما با دادن این شرح صدر، بار سنگینی را که بر دوش تو بود تا جایی که ممکن بود پشتت تو را بشکند، برداشتیم. این بار سنگین مراد همان رسالت پیامبری و هدایت مردم است که بر دوش حضرت نهاده شده و تا آخر لحظه حیات ایشان بر دوش حضرت است.

وی با طرح این پرسش که مراد از برداشتن بار رسالت از دوش پیامبر(ص) که در آیه دوم سوره آمده چیست؟ ادامه داد: نکته اینجاست که پيامبر(ص) هیچ‌گاه بار رسالت را کنار نگذاشتند و از خدا طلب کمک کنند بلکه پیوسته زیر سنگینی بار قرار داشتند و یک آن این موضع را ترک نکردند لذا در زیر این بار پشت ایشان خمیده‌تر و خمیده‌تر شد. از دیگر سو، اینکه حضرت انواع سختی‌ها و رنج‌ها را در انجام مأموریت متحمل شدند، دلیل نمی‌شد که رسالت پیامبری از ایشان برداشته شود بلکه تا پایان حیات این وظیفه بر دوششان بود. 

قاسمی با ذکر مثالی در تشریح شرح صدر، ادامه داد: تصور کنید یک کودک بخواهد بار دو کیلویی را بردارد، طبعاً چون توان ندارد نمی‌تواند این کار را انجام دهد اما وقتی بزرگ‌تر شد به‌راحتی از پس کار بر می‌آید و بار دو کیلویی را بر می‌دارد. برداشتن بار از دوش پیامبر(ص) نیز دقیقاً چنین حالتی دارد و به این معناست که رسالت همان رسالت است اما رفته رفته توان‌ و ظرفیت پیامبر(ص) برای این بار رسالت الهی بالا می‌رود. 

وی افزود: درواقع پیامبر(ص) بار وظیفه را لحظه‌ای کنار نمی‌گذارد بلکه همواره مقید به آن است و ایستادگی و مقاومت می‌کند و این بار همواره سنگین و سنگین‌تر و پشت پیامبر(ص) پیوسته خمیده‌تر می‌شود. پیداست که پیامبر(ص) به بهانه سختی‌ها آن را رها نکرد و از حمل آن ترسی به دل راه نداد بلکه ایستاد و مقاومت‌ کرد تا زمانی که خداوند وقتی پشت پیامبرش زیر این بار ممکن بود بشکند به کمک او پرداخته و فرج و نصرت الهی اتفاق می‌افتد؛ درواقع اعطای «انشراح صدر» و افزودن ظرفیت و توان در برابر سختی‌ها و مشکلات، جایزه خداوند برای تحمل سختی‌هاست.

حافظ کل قرآن کریم در چهارمحال‌وبختیاری تصریح کرد: «شرح صدر» به معناى گشايش سينه و بالا رفتن ظرفيت انسان است تا بتواند ناملايمات را تحمل كند و در مشكلات و سختى‌ها صبر و پايدارى بورزد، لذا خداوند در چنین موقعیتی که پشت انسان زیر بار مشکلات خمیده می‌شود، یک توان مضاعف روانی به‌عنوان پاداش این مقاومت به انسان عطا می‌فرماید. 

بی‌کرانگی ظرف وجودی در پرتو نماز 

قاسمی با استناد به آیه «إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا» (معارج/19)، بیان کرد: مفهوم هلوعیت در دو آیه بعدی می‌آید و انسان «هلوع» به معناى فرد بدون صبر و حريص است. هلوعیت یعنی داشتن ظرف وجودی محدود و انسانی که در خلقت اولیه خود متوقف شده و هیچ پیشرفت و رشد درونی نداشته باشد، وقتی شری برایش اتفاق بیفتد، به تعبیر قرآن «جزوع» یعنی بی‌تاب و بیقرار و نالان می‌شود و اظهار کمبود می‌کند، همچنین در مواجهه با خیر «منوع» است یعنی بخیل شده و منع احسان و نیکی دارد و هر چه دارد برای خود می‌خواهد و نه دیگران. 

وی با بیان اینکه وجود انسان در خلقت اولیه خود ظرفی محدود است، افزود: اگر این ظرف محدود را با کانالی به وجود حضرت حق که بی‌نهایت است متصل کنیم، توان و ظرفیت وجودی انسان نیز بی‌نهایت می‌شود و اینجاست که خداوند در ادامه سوره مبارکه معارج و بعد از آنکه هلوعیت انسان را توضیح می‌دهد، می‌فرماید که نمازگزاران و آنان که بر نماز مداومت دارند، هلوع نیستند یعنی نه در مواجهه با سختی‌ها نالان می‌شوند و نه در برابر خیرها بخیل و حریصند. پیداست که نمازگزاران با کانال نماز و به مدد اتصال به وجود نامتناهی پروردگار، ظرف وجودی بزرگ و نامحدود دارند. 

قاسمی با استناد به زیارت عاشورا که مصیبت حضرت سیدالشهدا(ع) را اعظم مصائب خوانده است، گفت: با نگاهی به شخصیت والای حضرت زینب(س) که در یک روز شمار بسیاری از عزیزان خود را فجیعانه از دست دادند، مشاهده می‌کنیم که ایشان بر این مصیبت عظیم صبر کردند و باعث نشد که زیر این بار بشکنند. در بیان چرایی این صبر باید بگویم، این بانو با ارتباط و اتصال عمیق به وجود نورانی پروردگار قلبی سرشار داشتند و وجودشان توان و ظرفیت مواجهه با مصیبت را داشت و هر کسی نمی‌تواند مانند ایشان باشد که در برابر اینهمه مصیبت فرمودند که «جز زیبایی ندیدم». 

وی اسارت حضرت زینب(س) را مصیبتی بسیار دردناک برای این بانوی مقاوم و صبور عنوان کرد و توضیح داد: پرسشی که ذهن تاريخ را همواره به خود مشغول داشته و انسان‌ با نگاه مادی هنوز پاسخی برای آن نیافته‌ این است که زینب(س) چگونه توانستند در زمان اسارت در حضور کسانی که برادران و عزیزانش را جلوی چشمشان وحشیانه به شهادت رساندند، خطبه غراء بخوانند و از هیچ‌کس واهمه به دل راه ندهند؟ پاسخ همین اتصال و پيوند عمیق قلبی با وجود لایتناهی خداوند است.

نسبت «شرح صدر» و «رفع ذکر»

رئیس هیئت اندیشه‌ورز بانوان قرآنی چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به سفارش امام حسین(ع) به خواهرشان زینب(س) که می‌فرمودند مرا در نمازهایت دعا کن، بیان کرد: تنها راهکار صبر زینب(س) بر این مصیبت عظمی، انشراح صدری بود که از کانال نماز به ایشان عطا شده بود. پیداست که نماز مهم‌ترین وسیله برای انشراح صدر در مواجهه با خیرها و شرهای زندگی است تا بتواند در برابر سختی‌ها استقامت کند و کم نیاورد. 

قاسمی بیان کرد: وقتی انسان صاحب شرح صدر شد، روحش قابلیت‌ها و توان مضاعف می‌یابد و اینجاست که انسان شخصیت بزرگ‌تری پیدا می‌کند. شخصیت امام حسین(ع) در جریان حماسه عاشورا به‌قدری رشد کرد و ظرف وجودی ایشان آنقدر بزرگ شد و شرح صدر یافت که «وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ»، نام و یادشان در تاریخ ماندگار شد و امروز بعد از قرن‌ها همچنان بر این مصیبت‌ها اشک ریخته می‌شود و عزاداری برپاست. 

این بانوی قرآنی چهارمحال‌وبختیاری اظهار کرد: رفع ذکر به آن معناست که خداوند به‌عنوان اجر صبر، نام انسان را در طول تاریخ بلندآوازه و ماندگار می‌کند و لذا پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) به مدد استقامت بر حق و دفاع از آن تا آخرین قطره خون و آخرین لحظه حیات، دریغ نکردند. همچنان که حضرت سیدالشهدا(ع) و شهدای کربلا کسانی بودند که «بذلوا مهجهم» یعنی تا آخرین قطره خون برای اعاده حق دریغ نکردند.