بر مدار علم/ از انتصاب رئیس جامعه مدرسین تا بازخوانی اندیشه‌های قرآنی آیت‌الله واعظ‌زاده
در هفته گذشته شاهد برگزاری نشست‌های متعدد علمی و تخصصی همچون بزرگداشت سیدمرتضی و اندیشه‌های قرآنی ـ تقریبی آیت‌الله واعظ‌زاده بودیم. از میان این اخبار انتصاب رئیس جدید جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و تجلیل آیت‌الله العظمی صافی از رئیس دادگاه قانون اساسی اتریش از اخبار مهم حوزه علمیه قم بود.
به گزارش ایکنا، در هفته‌ای که گذشت شاهد برگزاری رویدادهای مختلفی در حوزه علمیه اعم از برگزاری دروس خارج فقه و تفسیر و برگزاری نشست‌های علمی بودیم. در ادامه مروری بر مهمترین رویدادها خواهیم داشت؛ برای مشاهده متن اخبار می‌توانید بر روی تیتر اخبار کلیک کنید.
تجلیل آیت‌الله العظمی صافی از رئیس دادگاه قانون اساسی اتریش
آیت‌الله صافی گلپایگانی در نامه‌ای از رئیس دادگاه قانون اساسی کشور اتریش به خاطر ابطال رأی ظالمانه که حق مسلم رعایت حجاب را بر مسلمانان منع کرده بود، تشکر کرد.
در متن این نامه آمده است: شرافت ذاتی انسان که ودیعه خداوند بزرگ برای ابناء بشر با هر رنگ، زبان، فرهنگ و جغرافیاست، همواره از سوی نظام‌های سلطه مورد تعرّض و تخریب بوده است. انسان‌های فرهیخته و نهادهای داوری هر جامعه که مسئولیت صیانت از حقوق انسان‌ها و اجرای عدالت را بر دوش دارند، بزرگ‌ترین نقش کنترل حکومت‌ها را نیز بر عهده دارند. اقدام به‌حقّ و شایسته دادگاه قانون اساسی کشور اتریش و به خصوص نقش عادلانه و شرافتمندانه آن عالی‌جناب و دیگر قضات عالی رتبه در احقاق حق اعتقادی مسلمانان کشورتان و ابطال رأی ظالمانه که حقّ مسلّم رعایت حجاب را بر مسلمانان منع نموده بود مایه خوشحالی و مسرّت قاطبه مسلمانان جهان و دیگر صاحب‌نظران فرهیخته ادیان ابراهیمی گردید.
استفتا از آیت‌الله وحید خراسانی درباره عزاداری ایام فاطمیه
همزمان با نزدیک شدن به ایام فاطمیه اول، برخی از مقلدین آیت‌الله وحید خراسانی درباره برگزاری مراسم سوگواری فاطمیه در شرایط کرونا از معظم‌له استفتا کرده‌اند که پاسخ این مرجع تقلید بدین شرح است:
«لاتعطل المجالس العزائیه فی الایام الفاطمیه و ینبغی اقامتها علی اکمل وجه مع مراعاه الجوانب الصحیه و ما یوصی به المتخصصون بهذا الشان»
ترجمه: مجالس عزاداری در ایام فاطمیه تعصیل نمی‌شود و شایسته است با مراعات نکات بهداشتی و دستورات متخصصین این حوزه به بهترین وجه برگزار شود.
آیت‌الله حسینی بوشهری رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم شد
در نشست اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، آمده است: ضمن گرامیداشت یاد و خاطره یت الله آقای حاج شیخ محمد یزدی(ره) ریاست فقید شورای عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بدینوسیله به اطلاع می‌رساند در جلسه شورای عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ۱۳۹۹/۰۹/۲۸ آیت الله سید هاشم حسینی بوشهری (دامت برکاته) با رای اکثریت قاطع اعضاء به ریاست شورای عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و حضرات آیات آقایان: سیداحمد خاتمی و عباس کعبی به ترتیب به عنوان نواب رئیس اول و دوم انتخاب شدند.
همچنین حضرات آیات آقایان محسن اراکی و محمود عبداللهی به عنوان منشی و آیت الله ابوالقاسم وافی به عنوان امین مالی ابقاء شدند.
جلسات تفسیر
این هفته نیز سرویس معارف خبرگزاری ایکنا جلسات تفسیری و فقهی متعددی را پوشش داد. که برخی از آنها از نظر می‌گذرد؛
فهم بسیاری از آیات بدون تبیین اهل بیت(ع) ممکن نیست
آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، استاد سطح خارج حوزه، دوم دی‌ماه در ادامه مباحث فلسفه تفسیر در فضای مجازی، گفت: در مورد تفسیر، دو دیدگاه در برابر هم بیان شده است؛ یکی بسندگی به قرآن یعنی قرآن نیازی به مفسر ندارد و دیگری مُعمّاپنداری قرآن یعنی اینکه قرآن بدون اهل بیت(ع) تفسیر نمی‌شود؛ اما نظریه سوم معتقد به اعتدال است و خود قرآن هم مؤید بر این نظر است.
وی با بیان اینکه قرآن‌بسندگی از «حسبنا کتاب‌الله» نشئت گرفته است، افزود: معماانگاری قرآن هم موجب حذف قرآن در صحنه استدلال است و دلیلی هم بر آن در نقل نداریم و در مجموع این هر دو فکر یعنی قرآن‌بسندگی و معماپنداری، خطرناک است.
آیت‌الله علیدوست اضافه کرد: در جایی که در مورد ذات و صفات ذات خدا صحبت می‌شود، اگر سراغ غیر اهل بیت(ع) برویم، مسائل عجیب و غریبی رخ می‌دهد که می‌بینیم در برخی کتب اهل تسنن، چه بلایی بر سر معارف آوردند و چه مواردی را به خدا نسبت دادند که اگر در مورد بشر معمولی گفته شده بود، نقص او محسوب می‌شد.
استاد سطح خارج حوزه علمیه با بیان اینکه عادل و حکیم بودن خدا قابل فهم است، افزود: این صفات برای انسان قابل فهم است؛ یعنی کسی که کارهایش از روی حکمت و مصلحت است، اما علم، اراده، مشیت و قدرت مواردی است که باید تفسیر آن را از اهل بیت بگیریم و اگر کسانی مانند علامه طباطبایی و ملاصدرا هم‌سخنی با تفکر و استدلال فلسفی برگرفته از هل بیت بگویند، اشکالی ندارد.
قانون‌مداری با احترام به قانون فرهنگ می‌شود
آیت‌الله محسن فقیهی، استاد سطح عالی حوزه چهارم دی ماه در ادامه تفسیر سوره بقره به آیات ۱۲۲ و۱۲۳ «يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ» و «وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنْفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ» اشاره کرد و گفت: در آیه نخست فرموده است که ای بنی اسرائیل نعماتی را که من به شما داده‌ام به یاد بیاورید؛ اولین نعمت آنها این بود که آن بر فرعون پیروز شدند همچنین انبیاء زیادی برای آنان فرستاده شده است.
وی افزود: نعمت دیگر برای آنان این بود که در میان اقوام و ملت‌های دوره خویش آنها را بر دیگران تفضیل و برتری داد ولی به آنها تذکر داد که فکر نکنید اگر پیروز و موفق شدید در بهشت جایگاهی دارید و قدرت شما به حدی است که جهنمی برای شما نخواهد بود؛ جمله‌ای که همیشه خود آنان می‌گفتند یعنی آتش ما را جز چند روز مس نخواهد کرد. در آیه ۱۲۳ هم فرموده است در قیامت کسانی که ظالم هستند از آنها جایگزین و چیز معادلی پذیرفته نمی‌شود و شفاعتی هم برای آنان نیست و یار و یاوری نخواهند داشت. بنابراین خداوند در عین اینکه نعمات فراوانی به بنی اسرائیل داد ولی هشدار داد که در قیامت در صورتی که نیکوکار نباشید هیچ نصرت و یار و یاوری نخواهید داشت.
فقیهی با اشاره به لجاجت بنی اسرائیل و کفر آنها تصریح کرد: برخی اوقات انسان‌ها تصور می‌کنند اگر نعمتی دارند تنها ناشی از زرنگی و تلاش و فکر خود آنها بوده است در حالی که خداوند حافظه و استعداد و ذهن و فکر را به انسان داده و همه از روی لطف الهی است و خیلی‌ها از این نعمات بی‌بهره هستند؛ بنابراین ممکن است یک آن همه نعمات از انسان سلب شود.
آیت‌الله مهدی هادوی تهرانی، دوم دی ماه در ادامه تفسیر سوره نور به تعبیر «أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ» در آیه ۳۱ اشاره کرد و گفت: برخی در مورد أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ گفته‌اند عبد هستند و محرم، و برخی گفته‌اند عبد نیستند؛ فقهای حنفی می‌گویند عبد، محرم نیست و با زنی که صاحب اوست همانند مرد اجنبی است، چه بسا بدتر است زیرا او دائما در منزل این زن است و نگاهش به او می‌افتد و احتمال گناه بیشتر است.
وی افزود: همچنین کسانی از علمای اهل سنت گفته‌اند، مراد از أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ، رد آیه ... أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ ... کنیزان هستند و نسائهن هم زنان آزاد هستند؛ ولی مالکی‌ها در برابر حنفی‌ها قائل به محرمیت هستند، زیرا باب طمع از هر دوطرف بسته است، زیرا این زن صاحب آن عبد است و عبد خودش را در حدی نمی‌بیند که بخواهد با این زن رابطه داشته باشد و برعکس.
آیت‌الله هادوی طباطبایی بیان کرد: ابن عبدالحکم(که مربوط به حداقل ۵ قرن قبل است) گفته است که نمی‌تواند به موی سیده خود نگاه کند، زیرا در زمان ما عبدها رعایت حرمت صاحبان خود را نمی‌کنند، برعکس دوره نزول وحی که عبدها نسبت به مولاة خود جرئت نداشتند. در میان شافعی‌ها هم بیان شده که عبد عفیف، می‌تواند به سیده عفیفه خود نگاه کند، ابن قدامه هم روایتی از پیامبر نقل کرده است که زن باید نسبت به عبد خود حجاب داشته باشد؛ بنابر روایات شیعه، روایات دال بر جواز همه معتبر هستند، ولی روایات دال بر حرمت، عمدتا موثق نیست.
جلسه تفسیر آیت‌الله عباسی خراسانی با محوریت سوره بقره، دوم دی‌ماه، در مدرسه فیضیه حوزه علمیه قم برگزار شد. وی در این جلسه به تفسیر آیه ۲۹ سوره «بقره» پرداخت. خداوند متعال در این آیات می‌فرماید: «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ؛ اوست آن كسى كه آنچه در زمين است همه را براى شما آفريد سپس به [آفرينش] آسمان پرداخت و هفت آسمان را استوار كرد و او به هر چيزى داناست».
وی در این جلسه اظهار کرد: در آیه ۲۸ سخن از تولدهای سه‌گانه انسان یعنی تولد در دنیا، برزخ و قیامت بود و اینکه خداوند تبارک و تعالی به عظمتش انسان را با اینکه جزء اموات بود و اثری نداشت، آفرید و او را زنده کرد و دومرتبه او را می‌میراند و دومرتبه او را زنده می‌کند. در این آیه نعمت‌های الهی که برای انسان آفریده شده چه نعمت‌های مادی و چه نعمت‌های معنوی، ذکر شده است. در این جهت روشن می‌شود آفرینش برای پرورش است. دو صفت است که متعلق حمد است؛ یکی آفریدگاری و دیگری پروردگاری. این مسئله در این آیه خودش را نشان می‌دهد که نعمت‌های الهی برای پرورش انسان است و آفرینش زمین و زمان و آسمان برای انسان است تا انسان به تهذیب و پرورش برسد.
استاد حوزه علمیه ادامه داد: یکی از لغات این آیه «استوی» است. این کلمه از ریشه «سواء» است و به معنی توسط همراه با اعتدال است؛ یعنی هم میانه بودن و افراط و تفریط نداشتن. به عبارت بهتر اعتدال یعنی هر چیزی جای خودش است و توسط یعنی میانه بودن. «استوا» از باب افتعال است؛ یعنی انتخاب و گزینش با توسط و اعتدال. استوا در قرآن گاهی با «علی» متعدی می‌شود و گاهی اوقات با ماده «الی» متعدی می‌شود. اگر با «علی» متعدی شود یعنی اعتدالی که در آن علوّ لحاظ شده است؛ مثل «ثم استوی علی العرش». اگر با «الی» متعدی شود به معنای اعتدال و توسطی است که به شی برسد. در هر صورت در این آیه شریفه بیان نعمت‌های الهی بر انسان است، آن هم با نعمتی که با کلمه «هو» مطرح شده است. هو در اینجا ضمیری است که جانشین اسمای باری تعالی است و حتی بنابر نظر مرحوم طبرسی در مجمع البیان، هو ضمیر نیست بلکه اسمی از اسما است و دلیلیش بر اسمیت آن دعایی از امیرالمومنین(ع) است.
جلسه تفسیر قرآن کریم حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد خاتمی با محوریت سوره ابراهیم، روز گذشته ۲ دی‌ماه برگزار شد. وی در این جلسه، به تفسیر آیه ۲۳ سوره ابراهیم پرداخت و بیان کرد: پیام‌های آیه ۲۲ سوره ابراهیم در ضمن تفسیر گفته شد. یک پیامش آن است که وعده خدا وعده حق است، چه وعده‌های این‌جهانی‌اش و چه وعده‌های آن‌‌جهانی‌اش، هر دو وعده حق است. مهم این است که این وعده‌ها را باور کنیم. باور این وعده‌ها مهمترین پشتوانه انسان در مسیر حرکت است، نه وعده‌های آن جهانی، وعده‌های این جهانی هم همین‌طور است.
خاتمی تصریح کرد: نکته دوم این است که خلف وعد به خصوص کسی که از اول نیت خلف وعد داشته باشد یک عمل شیطانی و ناپسند است. قدر مسلم آنکه عمل ضد اخلاقی است. نباید مومن وارد این حوزه شود و وعده‌ای که می‌داند در توانایی‌اش نیست بدهد. نکته سوم اینکه این آیه تصریح بر اختیار انسان دارد. انسان وسوسه می‌کند ولی نباید تردید کرد این وسوسه‌ها سالب اختیار انسان نیست به دلیل اینکه شیطان در آیه گفته است مرا ملامت نکنید و خودتان را ملامت کنید. این مطلب از برخی آیات دیگر هم استفاده می‌شود. نفس این ملامت از علائم اختیار انسان است. انسان مجبور مورد ملامت نیست چون کار نکرده است. همین که انسان مورد ملامت قرار می‌گیرد یعنی می‌توانسته کار را نکند.
وی بیان کرد: نکته دیگر آن است که از نگاه قرآن، در قیامت رابطه‌ها قطع می‌شود. آیه ۱۶۷ بقره به صراحت سخن از قطع اسباب دارد: «وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ؛ و پيروان مىگويند كاش براى ما بازگشتى بود تا همان‌گونه كه [آنان] از ما بيزارى جستند [ما نيز] از آنان بيزارى مىجستيم اين‌گونه خداوند كارهايشان را كه بر آنان مايه حسرت‌هاست به ايشان مىنماياند و از آتش بيرون آمدنى نيستند».
همایش اندیشه‌های آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی
همایش اندیشه‌های قرآنی ـ تقریبی آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی ۲۹ آذرماه با حضور صادق واعظ‌زاده، آیت‌الله بی‌آزار شیرازی و حجج اسلام مهدوی‌راد و سیدمحمود طیب‌حسینی و از سوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد.
تفسیر تقریب‌گرا، مصلحت اسلام را بر مذاهب ترجیح می‌دهد
آیت‌الله عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، مفسر و قرآن‌پژوه در این همایش، گفت: کتاب المعجم فی فقه القرآن و سر بلاغته آیت‌الله واعظ زاده، خود بهترین نشانگر بعد تفسیری ایشان است و نشان از رویکرد تفسیری تقریب‌گرایی وی دارد؛ این تعبیر یعنی تفسیر تقریب‌گرا برای اولین بار در الازهر مصر مطرح و در وصف تفسیر عبده بیان شده است.
وی با بیان اینکه اندیشه تقریبی آیت‌الله واعظ‌زاده به تبعیت از آیت‌الله بروجردی شروع شد، افزود: از جمله اقدامات تقریبی ایشان فرستادن تفسیر مجمع البیان برای شیخ عبدالمجید سلیم، شیخ الازهر بود؛ وی پیشنهاد کرد تا این تفسیر در مصر به عنوان بهترین تفسیر جهان اسلام چاپ شود؛ این تفسیر با پاورقی‌های سه نفر، یعنی فرزند عبده، شیخ عیسی و محمدمحمدمدنی، رئیس دانشکده الشریعه الازهر چاپ شد و جزء بی‌غلط‌ترین تفاسیر چاپ شده است.
بی‌آزار شیرازی اضافه کرد: آیت‌الله واعظ‌زاده بعد از پذیرش دبیرکلی مجمع تقریب، چاپ این تفسیر را با مقدمه جالبی که بر آن نوشته بود، در دستور قرار داد. شیخ شلتوت هم مقدمه‌ای بر این تفسیر نوشت که مقدمه علمی تاریخی و ادبی است و عظمت آن را ارائه کرده است. شیخ شلتوت خودش هم صاحب تفسیر تقریب‌گراست که در مجله‌ای به مدت ۱۴ سال چاپ می‌شد.
قرآن‌پژوه برجسته کشور اظهار کرد: این تفسیر از تفاسیر مهم و مایه افتخار جهان اسلام است که در آن اقوال صحابه و ائمه(ع) با ادب اختلاف بیان شده است؛ همان طور که آیت‌الله واعظ‌زاده در مقدمه تفسیر آورده‌اند، منظور از تفسیر تقریب‌گرا این است که مصلحت اسلام را بر مصلحت مذهب و فرقه ترجیح بدهیم، برخلاف بسیاری که در هر مسئله‌ای سعی می‌کنند اسلام و قرآن را با فرقه خود توجیه و مصحلت فرقه‌ای را بر دین ترجیح دهند که متأسفانه در اغلب مذاهب وجود دارد.
المعجم آیت‌الله واعظ‌زاه؛ روشمندترین کتاب واژه‌شناسی قرآن
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، استاد دانشگاه تهران، در این همایش گفت: «المعجم فی فقه اللغة القرآن و سر بلاغته» آیت‌الله واعظ‌زاه، حقاً و انصافاً بی‌بدیل است و ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد و سوگمندانه عمر ایشان برای تکمیل این اثر کفاف نداد. یکی از ویژگی‌های آن جامعیت اثر است؛ شاید برای مراجعه‌کنندگان این سؤال پیش بیاید که اگر این کتاب فقه لغت است، برای چه آرای مفسران با تسلسل تاریخی از آغاز تا امروز ذیل یک واژه محوری در آیه بیان شده است که با توضیحاتم روشن می‌شود.
وی با بیان اینکه رهبری از این کتاب به دایرةالمعارف تعبیر کردند، اظهار کرد: دانش‌پژوهان حوزه و دانشگاه در رشته‌های علوم قرآنی و تفسیر یک‌دهم کارآمدی و نقش این کتاب را در مطالعات قرآنی متوجه نیستند، چون به آن مراجعه نمی‌کنند، در حالی که سبک وی کارآمدترین سبک است. خداوند مکرراً در قرآن فرموده‌اند که این قرآن به زبان عربی «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» نازل شده است؛ در زمانی که عربی اوج فصاحت و بلاغت خود را می‌گذراند و قرآن نازل شد لهجه‌های متعدد مانند قریش و تمیم وجود داشت؛ حال این سؤال مطرح است که قرآن با کدام لهجه عربی بود؟ مطالعات گذشته عمدتاً معطوف به این بود که قرآن به عربی و با لهجه قریش است ولی برخی محققان و متفکران واژه‌پژوه نظر استوارتری دارند و آن اینکه قرآن به زبان معیار و نمونه عربی است و آقای واعظ‌زاده هم این نظر را پذیرفته است.
استاد دانشگاه تهران اضافه کرد: لهجه معیار لهجه‌ای است که خیلی عوامانه و متخصصانه نیست، بلکه میراث فرهنگی و اندیشگی جامعه با آن عرضه می‌شود؛ اگر این مبنا پذیرفته شود، در بسیاری از مباحث نظر انسان مثبت می‌شود؛ مثلاً از جمله داغ‌ترین مباحث از اواخر قرن اول تاکنون وجود واژگان غیرعربی در قرآن است؛ محمد بن ادریس شافعی و برخی از افراد دیگر گفته‌اند کسانی که بگویند در قرآن واژگان غیرعربی وجود دارد حرفی بزرگتر از دهانشان گفته‌اند؛ اما بسیاری که قائل به زبان معیارند معتقدند که این زبان زنده و پویا و در حال تعاطی و تعامل است و واژه می‌دهد و می‌گیرد.
درک زیبایی واژگان قرآن بدون شناخت بلاغت میسر نیست
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود طیب حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در این همایش گفت: در میان آثار قرآنی مرحوم واعظ‌زاده، «المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته» می‌درخشد و کتابی بسیار ارزشمند و تا حدودی گمنام است و اجر آن شناخته نشده است. این کتاب مرجعی غنی در حوزه مطالعات و تفسیر موضوعی است؛ همچنین برای کسانی که در عرصه مطالعات تطبیقی فعا لیت دارند، منبعی غنی و نام کتاب نشانگر عمق دقت و ذوق مؤلف اثر است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه موضوع اصلی این کتاب فقه کلمات قرآن است، افزود: فقه به معنای عمق و دقت در معنای کلمات است و نشان می‌دهد مؤلف تلاش داشته تا معنای واژگان را به دقت بفهمد و سر بلاغته هم به معنای ایجاد رابطه عمیق بین بلاغت و واژه‌شناسی است؛ امری که در قرون گذشته از نگاه بلاغیان مغفول مانده است.
طیب حسینی با اشاره به تعریف رایج فصاحت و بلاغت گفت: عمدتاً گفته شده است که فصاحت وصف کلام و گوینده است، اما بلاغت فقط وصف کلام و متکلم است؛ در حالی که ما معتقدیم این سخن کامل نیست، برخی می‌گویند هر دو وصف کلمه و کلام و گوینده است و پیشنهاد آنها این است که فصاحت را کنار گذاشته و از بلاغت استفاده کنیم که ناظر به لفظ و معنا باشد.
بحث جانشینی پیامبر(ص) برخلاف تصورات، محور تقریب است
صادق واعظ‌زاده، رئیس مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، در این همایش گفت: ابوی بنده، آیت‌الله واعظ‌زاده، به پیروی از آیت‌الله بروجردی گفته بودند که بحث خلافت بعد از پیامبر(ص) مبتلا‌به امروز امت اسلامی نیست؛ این تعبیر سبب بدگمانی و انتقاد برخی افراد شده و برخی تصور کرده‌اند منظور وی آن است که مسئله خلافت مهم نیست، در حالی که ایشان چنین منظوری نداشتند.
وی با بیان اینکه آن مرحوم تلاش زیادی در راستای محورهای اصلی وحدت اسلامی و تقریب مذاهب انجام داد، افزود: وحدت به معنای آن نیست که همه جوامع اسلامی از همه جهات یکسان شوند، بلکه همبستگی بر اساس ارزش‌های متعالی اسلامی است؛ از جمله محورهای تقریب مدنظر ایشان، قرآن کریم به عنوان کتاب واحد مسلمین است که بدون کاستی و اضافه شدن در سراسر جهان به یک شکل منتشر شده است، در حالی که مثلاً دیوان حافظ که نسبت به تاریخ نزول وحی دور هم نیست، نسخه‌های متفاوتی دارد، حتی کتب چند دهه گذشته با نسخه‌های متعدد مواجه است و گاهی یک فصل کم و زیاد می‌شود، اما واحد بودن قرآن با این شدت و دقت، خودش معجزه است؛ به خصوص در دوره‌ای که کتابت رایج نبود.
واعظ‌زاده با بیان اینکه قرآن، محور اصلی تقریب مذاهب است، افزود: پیامبر محور تقریب همه مذاهب است؛ بگذریم از برخی شذوذات در تفکر برخی از مسلمین که مقام پیامبر را مقداری مخدوش می‌کند، اما در نگاه عموم مسلمین، ایشان نازنین‌ترین وجود عالم هستی هستند. توحید و نبوت و معاد همچنین محبت به اهل بیت(ع) و حتی گرامیداشت سادات از محورهای وحدت است که آیت‌الله واعظ‌زاده در نوشته‌های خودشان مبسوطا تشریح کرده‌اند.
نشست‌ها
در این هفته نشست‌های متعددی برگزار شد و سرویس معارف این خبرگزاری در برخی روزها به پوشش چند نشست و همایش به شکل تفصیلی پرداخت؛
حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، چهارم دی ماه در چهارمین جلسه از سلسله نشست‌های مرجعیت علمی قرآن، گفت: امکان ندارد مجموعه‌ای از عناصر، هدف واحدی را دنبال کنند ولی با هم مرتبط نباشند، عناصر در کنار همدیگر یک نظام‌واره و سیستم و ماشین ایجاد می‌کنند که کارآیی آن بیش از مجموعه تک‌تک عناصر است؛ لذا هویت برخاسته از روابط اجزای تشکیل‌دهنده یک مجموعه، نظام است.
حسینی با بیان اینکه سخت‌ترین بخش استخراج نظام از قرآن است، اظهار کرد: هرگاه در یک دانش هدفی تعریف شود خواسته و یا ناخواسته اقرار کرده‌ایم که نیازمند نظام هستیم زیرا دانش بدون هدف، معنا ندارد؛ یعنی هدف و نظام‌وارگی دانش لازم و ملزوم هم هستند. به عنوان مثال هیچ یک از عالمان اخلاق مسلمان بی توجه به هدف و پیامد غایی اخلاق نبوده‌اند؛ برخی قرب الهی و برخی جانشینی و خلافت الهی را هدف قرار داده‌اند؛ البته در مورد رویکردهای اخلاق‌پژوهی عالمان مسلمان چند رویکرد اصطیاد شده است.
حسینی اظهار کرد: از جمله رویکردهای اخلاق‌پژوهی، کشف مراحل و منازل سلوک اخلاقی است؛ در اینجا گرایش بیشتری به سمت هدف غایی و نظام وجود دارد زیرا گاهی صد مرحله برای رسیدن به هدف غایی به صورت نظام‌مند بیان می‌شود. رویکرد دیگر هم اتکا بر نقطه کانونی در سلوک اخلاقی است؛ مثلا اینکه گفته شود خاستگاه اخلاق، ولایت است و اگر کسی به ولایت پایبند باشد از رذیلت‌ها دوری می‌کند؛ این رویکرد ساز و کاری برای تبیین روابط بیان نکرده است ولی با تاکید بر بسامد مفاهیم اخلاقی یک اصل اخلاقی را محور و قوانین دیگر را تابع آن قرار داده است.
درصد بالایی از معارف اهل بیت(ع) از سوی حوزه استخراج نشده است
آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چهارم دی در نشست هم‌اندیشی رئیس و معاونین مجمع جهانی اهل بیت(ع)، با بیان اینکه اگر اهل بیت (علیهم السلام) محور قرار گیرند بسیاری از مشکلات بشریت حل می‌شود، گفت: اینکه مجمع جهانی اهل بیت(ع) با سابقه ۳۰ سال فعالیت ۲۵۰۰ عنوان کتاب را به زبان‌های مختلف تولید کرده کار بسیار عظیمی است. در طول این مدت یکی از عوامل گسترش تشیع و فرهنگ اهل بیت(ع) در دنیا این نهاد مقدس است.
وی افزود: گرچه انقلاب ما این طور نیست که یک انقلاب شیعی محض باشد ولی پر واضح است که مبانی این انقلاب بر مکتب اهل بیت(ع) استوار است که خود این یک بحث مهم و ارزشمند است. از برکات انقلاب این است که ما آن را به عاشورا پیوند می‌زنیم و منتهی إلیه آن را قیام حضرت حجت(عج) قرار می‌دهیم، مشروعیت حکومت را هم بر مبنای ولایت فقیه قرار می‌دهیم، بر اساس اینکه حکومت اولاً و بالذات حق خدای تبارک و تعالی است بعد هم آنها که از جانب خدا مأذونند تا بر بشر حکومت کنند همین امر نشان‌دهنده این است که محور اصلی انقلاب اهل‌بیت(علیه السلام) است و این یک مسئله بسیار روشنی است که قیاساتها معها.
استاد حوزه علمیه بیان کرد: آنچه که اکنون مهم است این است که بالاخره در افقی که ما می‌خواهیم برای آینده شیعه ترسیم کنیم چه کارهایی را باید در نظر داشته باشیم؟ مجمع جهانی حتماً یک برنامه طولانی مدت و یک نقشه راه اساسی دارد اما پیداست که در کنار آن اگر مراکز علمی حوزه، بزرگان، محققان و پژوهشگران حوزه هم همراهی کنند و در کنار این نقشه حضور داشته باشند غنای بیشتری به این مجموعه می‌بخشند همان‌طور که برای خود آن مجموعه‌ها هم ایجاد غنا می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرویان حسینی، رئیس بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چهارم دی ماه در نشست علمی «بازخوانی دفاع سیدمرتضی(ره) از ساحت پیامبران» از سلسله نشست‌های سیدمرتضی، گفت: اگر در جوامع حدیثی و روایات تفسیری نگاه کنیم می‌بینیم که مملو از اسرائیلیات است؛ سیدمرتضی هوشمندانه وارد مقوله تنزیه الانبیاء و الائمه شده و نه تنها کار شاخص بلکه بسیار ماندگاری ارائه کرده است.
وی افزود: همین امروز هم وقتی توسعه اسلام و جریان گسترده اسلامی، افکار و اندیشه جهانیان را تسخیر کرده و دل‌ها جذب وجود پیامبر و ائمه می‌شود و اندیشه قرآنی جذابیت خود را در میان نسل‌های جدید نشان داده است، جریان اسلام‌هراسی و توهین و جسارت به ساحت مقدسات اسلامی با ابزارهای رسانه‌ای شدت می‌گیرد. پایه‌سازی سیدمرتضی در این مسیر شاخص و قابل‌توجه است و در حقیقت کار سید در دفاع از ساحت مقدس انبیاء و پیامبران و ائمه جزء آینده‌نگری جدی وی بوده است.
وی با بیان اینکه عصمت، مصونیت از هر خطا و گناه و مصونیت در دریافت و ابلاغ وحی است که جزء اصول مسلم و مشترک ادیان و مذاهب اسلامی است، تصریح کرد: البته در مورد چیستی و مراتب آن تفاوت وجود دارد؛ علمای شیعه در اینکه انبیاء و ائمه در ابلاغ وحی خطا ندارند اتفاق نظر دارند و شیعه معتقد است که باید از گناهان عمدی و سهوی و قبل و بعد از نبوت و از هر خطایی مصون باشند، فقط شیخ صدوق خطای سهوی را مستند به چندروایت برای پیامبر روا و مجاز می‌داند.
محسن قاسم‌پور راوندی، استادتمام دانشگاه کاشان، سوم دی ماه، در نشست علمی «سید مرتضی و آموزه نسخ قرآن» از سلسله نشست‌های کنگره سید مرتضی که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، با بیان اینکه چرا سید کمتر به عنوان شخصیت تفسیری شناخته شده است، گفت: شاید چون ایشان تفسیر کاملی برای قرآن ندارد در این زمره قرار نگرفته ولی وی آثار قرآنی از جمله تفسیر آیات متشابه و تفسیر سوره حمد را نوشته است.
وی افزود: سید مرتضی در امالی، تنزیه الانبیاء و حتی در شافی و اجوبة المسائل القرآنیه به مسائل قرآنی پرداخته است. همچنین نمی‌توان به نظریه صرفه و ناسخ و منسوخ و ... ایشان پرداخت بدون اینکه مراجعه به جمیع این آثار داشته باشیم. سید شخصیتی عقل گراست و عقل را در کسب معرفت نسبت به دین کارآمد می‌داند ولی در کیفیت استدلال، عقل را تابع نقل می‌داند؛ او در مسیر و بستری حرکت کرد که استادش مفید حرکت کرده است.
وی تصریح کرد: هر عقیده مغایر با دلیل مسلم عقلی را رد می‌کند و عقل در نظرش مقامی در حد وحی دارد تا جایی که خداوند براساس براهین عقلی با ما سخن گفته است؛ عقل هم یعنی برهان عقلی قطعی که اساس معرفت قلبی است لذا باید دیدگاه‌های او در علوم قرآنی و تفسیری را بر این مبنا ارزیابی کنیم؛ برخی ناآگاهان به وی نسبت معتزلی داده‌اند که ناشی از همین رویکرد عقل‌گرایانه قطعی او هست ولی او معتزلی نیست.
قاسم‌پور با اشاره به نظریه نسخ سید مرتضی تصریح کرد: نسخ شرایع، احکام و نسخ آیات، سه نوع نسخی است که در نظریات بیان شده است؛ در وجود نسخ شرایع و احکام اختلافی میان علما وجود ندارد ولی در نسخ آیات اختلاف وجود دارد. نسخ مخالفینی دارد که یهودیان و خاورشناسان در مباحث جدید از مخالفان جدی این کار هستند زیرا یهودیان ظهور اسلام را به مثابه نسخ شریعت خود می‌دانند و از طرفی برای اینکه جهلی به خدا منسوب داشته نشود زیر بار نسخ نرفتند.
«صَرفه» شاذ و جزء خطاهای سیدمرتضی است
نشست علمی «سیدمرتضی (ره) و نظریه صرفه» دوم دی‌ماه با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین علی نصیری، استاد سطح خارج حوزه علمیه و دبیری حجت‌الاسلام والمسلمین علی فتحی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به صورت مجازی و از سوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس در قم برگزار شد.
حجت‌الاسلام علی نصیری در این نشست با بیان اینکه سیدمرتضی از استوانه‌های شیعه است، گفت: سیدمرتضی به شدت عقل‌گرا بوده و صف او از اخباریون جداست؛ او معتقد است که خبر واحد حجیت ندارد که این عقیده با مخالفت‌های فراوانی در دوره خویش و حتی معاصر روبرو بوده و امروز هم هست.
وی با اشاره به نظریه صرفه وی تصریح کرد: این نظریه هم در بین علمای شیعه، شاذ است و در بین علمای اهل تسنن جز معدود افرادی موافقی دیده نمی‌شود؛ نظریه صرفه در دوره خویش مورد انتقاد قرار گرفت، ولی ایشان در رساله‌ای به دفاع پرداخت. سید با معتزلیون هم تبادل و تعامل علمی داشته است به گونه‌ای که ذهبی او را در عداد مفسران اعتزالی نام می‌برد.
نصیری با بیان اینکه سیدمرتضی در این نظریه دچار خطا شده است، اظهار کرد: تحلیل بنده این است که یکی از دلایل رو آوردن ایشان به این نظریه این بود که تلقی کردند اعجاز، صرفاً در جنبه‌های صوری و بلاغی رخ داده است؛ (علامه طباطبایی هم فرموده تا سده ۱۲ عمدتا تاکیدها بر جنبه ساختار و بلاغت بود، ولی به تدریج بر اعجاز محتوا تاکید شد.) همچنین عدم توجه به مرز تحدی از دلایل دیگر روآوردن به این نظر بود؛ سیدمرتضی گفته است، چرا عرب فصیح و بلیغ نتواند، چیزی شبیه ایاک نعبد و یا اهدنا الصراط ...بیاورد؛ این در حالی است که ایشان توجه نداشته که یک سوره با حداقل هفت مؤلفه هویت دارد و مرز تحدی هم سوره است.
بنیانگذار مؤسسه معارف وحی و خرد در ذکر سایر دلایل رد نظریه صرفه با بیان اینکه همچنین معاصران قرآن به فصاحت و بلاغت قرآن اعتراف کرده‌اند، افزود: ما به سید می‌گوییم شما می‌گویید خداوند اراده تحدی‌گران را سلب کرده است؛ اگر این طور است چرا در طول تاریخ کسانی مانند مسیلمه کذاب و حتی در دوره ما عده‌ای سوره‌های مزخرف و سستی را آورده‌اند، یعنی اینها به میدان آمده‌اند و اگر خدا سلب اراده از آنها کرده بود این کار نباید واقع می‌شد. همچنین شما که از صرفه دفاع می‌کنید، قرآن را سست جلوه می‌دهید همچنین آیا معاصران نزول اساسا به سمت صرفه رفته‌اند؟ تاریخ بیانگر آن است که صرفه در قرون بعدی پدید آمد.
حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد، عضو هیئت علمی پردیس فارابی دانشگاه تهران، شامگاه دوم دی در نشست «درآمدی بر نظریه تفسیری سیدمرتضی» که به صورت مجازی برگزار شد، گفت: یک رویکرد در مطالعه آثار سیدمرتضی نگاه گزینشی به بخشی از آثار یا همان نگاه بررسی برخی نظرات و آرای اوست که در آن از مراجعه به آثار ادبی و فقهی و ... سید غفلت می‌شود.
وی افزود: در این رهیافت دیدگاه سید در یک اثر و کتاب به عنوان دیدگاه نهایی او تلقی می‌شود؛ مثلاً کسی ممکن است نظری را از امالی او بگیرد و آن را به عنوان نظر نهایی ارائه کند، در حالی که شاید ایشان درباره همان موضوع در آثار دیگر نظر متفاوتی داشته باشد.
راد با بیان اینکه سیدمرتضی فردی آزاداندیش و خودانتقاد بوده و به نقد دیگران هم بها می‌داده است، افزود: منش وی اینطور نبود که اگر کتابی را در جوانی نوشته و بعداً از برخی نظراتش برگشته است، آن را نقد نکند ولی ما برخلاف اصل جامعیت و اخلاق پژوهش با دیدن یک نظر از او در کتابی آن را به صورت قطع به وی منتسب می‌کنیم.
وی با ذکر اینکه نبود نگاه جامع به آثار یک شخصیت از آسیب‌های مهم پژوهش‌های دینی است، افزود: در رهیافت دوم یعنی وقتی همه آثار او با نظم تاریخی زمان تألیف مطالعه شود، در این صورت این آفت از بین خواهد رفت. نظم تاریخی آثار می‌تواند نشانگر تغییر دیدگاه‌ها باشد. لذا نباید نگاه انسدادی در مورد بزرگان و علما داشته باشیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین رضا برنجکار، سوم دی‌ماه در نشست علمی «ایمان و رنج بشر» که از سوی انجمن کلام اسلامی حوزه برگزار شد، با بیان اینکه مهمترین چالش ایمان، رنج است، گفت: بشر از وقتی پا به هستی گذاشته است، با انواع رنج‌ها مواجه بوده و انواع متنوعی مانند معلولیت، سیل، زلزله و جنگ و ستم هم دارد؛ برخی شرور را به دو دسته طبیعی و اخلاقی و برخی هم شر متافیزیکی را به آن اضافه کرده‌اند. باید توجه داشته باشیم درد و رنج چالش‌های متعدد و متنوعی در درون خود دارد؛ از جمله چالش در برابر اصل دین و ایمان، یگانگی خدا، عدل و حکمت الهی، چالش در برابر رحمت و قضا و قدر و آموزه دعا و توسل و نظریه عنایت که درد فلسفه اسلامی وجود دارد.
وی افزود: این چالش‌ها در سه دسته طبقه‌بندی می‌شوند؛ برخی چالش‌ها در برابر اصل وجود خداوند و برخی در برابر اوصاف خداوند است و برخی هم غیر از این دو که موضوع بحث نیست. همچنین نکته دیگر این است که پاسخ به این چالش‌ها هم دسته‌بندی وجود دارد؛ از جمله یک دسته شر را چیز بد و واقعی نمی‌داند که بخواهد آن را تحلیل کند، اما دسته دیگر اینکه چون نمی‌تواند شر را تحلیل کند، از خداوند و برخی صفات او دست برمی‌دارد و دسته دیگر هم بدون اینکه در آموزه‌های مسلم دینی و صفات واقعی خداوند تردید ایجاد و کنار بگذارد به رنج پاسخ می‌دهد.
برنجکار تصریح کرد: هندوئیزم معتقد است که عالم مادی، خیال و واهی است و شر هم در واقع یک خیال و وهم است؛ دیدگاه دیگر هم می‌گوید ذهن و روح ما هست که شر و رنج را می‌سازد، پیروان فرقه معرفت مسیحیت چنین دیدگاهی دارند؛ این دو دیدگاه عالم مادره را به رسمیت نمی‌شناسند، بنابراین این دو پاسخ نمی‌تواند مورد قبول باشد، زیرا رنج و شر کاملاً محسوس برای بشر است.
