چگونگی تغییر معنا در روایات طبی با پدیده تصحیف

به گزارش ایکنا، هفتمین جلسه از دوره آموزشی «مدرسه رمضانی شفاء: گذری بر یافته‌های علمی الهیات سلامت» به همت اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت با همکاری فرهنگستان علوم پزشکی ایران، دفتر طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق(ع) و انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران برگزار شد.

در این نشست که در بستر اسکای‌روم برگزار شد، حامد آرضائی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران «پدیده تصحیف در روایات طبی» را تشریح کرد و گفت: مفهوم «تصحیف» اصطلاحی شناخته‌شده در مطالعات حدیثی و زبان‌شناختی است.

وی افزود: تصحیف به خطا در صحیفه معنا می‌شود و در کنار دو واژه دیگر یعنی «تحریف» و «لحن» قرار می‌گیرد. واژه تصحیف حتی در زبان عربی کهن به کار می‌رفته و کاربردهای مختلفی برای آن در طول تاریخ ذکر شده که نمونه آن تفاوت‌های خوانشی در تشکیل(حرکات) کلمات و شمار دندانه‌های حروف آنهاست. بنابراین، تصحیف به خطای حروف و حرکات که گاه لحن نام می‌گیرد، گفته می‌شود. علاوه بر این، تصحیف عمدتا در کلماتی با حروف متشابه رخ می‌دهد ولی اگر به تغییر معنا بیانجامد، تحریف نامیده خواهد شد.

آرضائی پس از بیان تعریف‌های گوناگون از تصحیف و اشاره‌ای به تفاوت‌های آن با تحریف و لحن در نظر عالمان مسلمان، به تقسیم تصحیف به لفظی و شفاهی پرداختند و آن را مرتبط با جدال پژوهشگران درباره نقل شفاهی یا مکتوبِ احادیث دانست و گفت: با توجه به اموری چون عدم کتابت اِعراب، عدم نقطه‌گذاری برخی متون، خطای چشم ناسخان، سطح علمی پایین شماری از نسخه‌نگاران و غیره، تصحیف در روایات رخ داده است. لذا عوامل تصحیف می‌تواند سهوی، از سوی خواننده (راوی) یا نویسنده، یا عمدی پدید آید. درباره این موضوع، کتب فراوانی تألیف شده و آسیب‌های آن را در موارد بسیاری تبیین کرده‌اند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران به اثر خط و نحوه کتابت ناسخ در رخداد تصحیف اشاره و در ادامه نمونه‌ای را مطرح کرد که کاتب به صورت دلخواه نگارش کلمات را از شیوه معیار تغییر داده و آن را مثالی برای پدیده تصحیف در متونی که به درستی مقابله (معارضه) نشده‌اند، دانست.

وی به ذکر مثالی پرداخت و گفت: مثلاً استفاده از زهر مار سیاه توسط طبیبی مسیحی به عنوان درمان بسیاری از بیماری‌ها مطرح شده است در حالی که در کتابت حدیث مشهور «الحبة السوداء شفاء من کل داء؛ سیاه‌دانه هر بیماری را شفاء می‌بخشد)» به صورت «الحیة السوداء (مار سیاه)» خوانده شده بود.

سپس این عضو فرهنگستان علوم پزشکی به چند نمونه دیگر از تصحیف در متون طبی پرداخت که برخی از این موارد در روایات نیز مشهود است و گفت: در روایتی که توصیه به خوردن قَطَا (نوعی پرنده) بوده، برخی آن را قِطًّا(گربه‌ای) خوانده و آنگاه خوردنش را عجیب شمرده‌اند. یا در حدیثی که درباره جوشاندن عصاره خرما آمده، واژه «نخلة» به «حبلة» تصحیف شده و معنا را تغییر داده است. عبارت مشهور «علامَ تعذّبن أولادکن بالدغر» در برخی نسخ به شکل «بالذعر/بالغمز» آمده، حال آنکه نسخه درست آن «بالعُذرة (نوعی بیماری)» است. همین روایت به صورت‌های دیگری هم نقل شده که بررسی آن‌ها نشان می‌دهد نسخه اخیر صحیح‌تر باشد.

در پایان این نشست، آرضائی مورد دیگری از تصحیف در روایات طبی را مطرح کرد و گفت: در حدیثی آمده است: «إن خیر ما تداویتم به لدود» که در برخی نسخ به صورت «ذرور» دیده می‌شود. نمونه دیگر، حدیث «احتجم في المسجد» منسوب به رسول خدا (ص) است که در نسخه‌هایی دیگر به شکل «احتجر [حجره اختیار کردن]» مشهود است. یا کاربرد «عُقار/عُقارَجات (نوعی شراب)» در حدیثی منسوب به معصومین (ع) محل تردید است و به نظر می‌رسد تصحیف از «فشفارجات/بیشارجات (نوعی پیش‌غذا، برگرفته از پیش‌پاره در زبان پارسی)» باشد. همچنین، روایتی که محل حدوث طاعون در بدن را «أربِیَة» و در نسخه‌ای «عأرنَبَة» اعلام می‌کند، نمونه‌ای از تصحیف هست که طبیبان را به مطالعه هر دو بخش نام‌برده از بدن بیماران واداشته و مشاهده تجربی را روشی برای ترجیح یکی به نفع دیگری قرار داده است.