سوره بقره و سوژه‌هایی برای تفکر

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدابراهیم حجت‌پناه، دبیر کانون‌های خدمت رضوی در چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا از استان در تشریح برخی نکات تفسیری جزءهای یکم تا سوم قرآن کریم و با اشاره به اینکه هر یک از سوره‌های مصحف شریف آثار و برکات ویژه‌ای دارد، اظهار کرد: دقت در سوره‌ها بر حسب ترتیب نزول به ما خواهد فهماند که چه سیری برای تربیت جامعه اسلامی آغاز و به کجا منتهی شده است و نیز چه حوادثی در این میانه رخ داده و خداوند چه تغییر و تحولاتی را هم در وجود پیامبر اسلام(ص) و هم امت ایشان ایجاد کرده است.

وی با ذکر اینکه ترتیب فعلی قرآن کریم با دستور نبی اکرم(ص) تعیین شده و با سوره مبارکه حمد آغاز می‌شود و می‌توانیم با الزامات و اقتضائاتی به دو حالت ترتیبی یا موضوعی آموزه‌ها را مورد تأمل قرار دهیم، ادامه داد: هر سوره از قرآن یک دوره انسان‌سازی ویژه همان سوره است و مجموعه آیات مصحف شریف آموزه‌های تربیتی را برای پرورش یک انسان مؤمن و تربیت شده دینی ارائه می‌دهد.

حجت‌پناه با اشاره به روایت «مَنْ قَرَأَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ آیَهً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَانَ کَمَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُور» از امام رضا(ع)، بیان کرد: براساس این حدیث، قرائت یک آیه قرآن در ماه رمضان معادل یک ختم در دیگر ماه‌هاست؛ از این حدیث شريف استفاده می‌شود که خاصیت هر آیه معادل کل قرآن است، درست مانند آبی به قدر یک لیوان که از چشمه برمی‌داریم و خاصیت کل آب آن چشمه را دارد، با این حال در ماه مبارک ظرف وجودی ما به قدر آن لیوان نیست بلکه ظرفی به اندازه کل رودخانه است و لذا با برداشتن یک ظرف، گویی آب کل رودخانه را برداشته‌ایم.

نسبت تلاوت قرآن و پذیرش ولایت علی(ع)

وی با تصریح اینکه امروز آموزه‌هایی از سوره‌های حمد و بقره تقدیم خوانندگان می‌شود، گفت: ابتدا این مقدمه را بگویم که ماه رمضان، ماه اميرالمؤمنين علی(ع) بوده و روزه‌داران در این ایام و لیالی در محضر آن حضرت هستند، ایشان در شب قدری ضربت خوردند، در شب قدر دیگری به شهادت رسیدند و در شب قدر دیگری نیز برای ایشان عزاداری می‌شود. ایشان در حدیثی با این مضمون فرموده‌اند که کل قرآن در سوره فاتحة‌الکتاب و تمام این سوره در آیه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» خلاصه می‌شود و آن حضرت نقطه باء بسم‌الله هستند و لذا ایشان قرآن ناطق هستند.

این کارشناس مسائل دینی تأکید کرد: افسوس که جماعتی این مفهوم از عظمت شخصیت امام علی(ع) را درک نکردند و اتفاقاتی رقم خورد تا جامعه اسلامی از وجود حضرت محروم شود. اگر اميرالمؤمنين(ع) و ولایت ایشان را نپذیرفته باشیم، قرآن خواندنی آغاز نمی‌شود تا به بهره‌گیری از برکت آن برسیم. در واقع ولایت علی(ع) را باید بفهمیم و بپذیریم زیرا مانند کلیدی برای بنای بزرگ قرآن و دین است و تا این کلید نباشد، امکان ورود نیز حاصل نمی‌شود.

حجت‌پناه تأکید کرد: تلاوت قرآن‌ بدون پذیرش ولایت آن حضرت مانند گنجینه‌ای است که در جایی پنهان شده و کلید آن را در دست نداریم و لذا از برکات و فواید آن گنجینه بی‌نصیب می‌مانیم، همانطور که «نماز بی‌ولای او عبادتی است بی‌وضو»، قرآن بی‌ولای او نیز تلاوتی بدون نور و بهره و اثر است. پس با مدد گرفتن از این مفسر واقعی، مروری بر جزءهای قرآن کریم به برکت ماه رمضان خواهیم داشت.

این حافظ کل قرآن کریم با بیان اینکه سوره مبارکه حمد مکالمه‌ در اوج زیبایی بنده با خداوند است، گفت: این متن ملکوتی حاکی از آن است که انسان می‌تواند در یک گفتار هم خداوند را مخاطب قرار دهد و هم مخاطب خدا قرار گیرد، در این سوره همچنین، انسان هم خود را می‌بیند و هم خود را نمی‌بیند بلکه در جامعه عظیم مسلمانان هضم می‌شود و به جای «من»، «ما» را در دعاهایش به‌کار می‌برد.

دعا برای قرارگیری در دایره «أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ»

حجت‌پناه ادامه داد: در این گفت‌وگوها انسان پیوسته تمرین و تکرار می‌کند که هر لحظه امکان دارد ما از دایره «أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» یعنی انبیا، شهدا، صدیقان و صالحان و ... بیرون شویم و از بهترین‌ها محروم شده و در زمره «الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» و «الضَّالِّينَ» قرار بگیریم. این درس در سوره مبارکه الفاتحه برایمان تکرار می‌شود که اگر خدا ما را لحظه‌ای به حال خود واگذار کند، تاریخ هم گواهی می‌دهد که عاقبت خوشی در انتظارمان نخواهد بود.

وی با تأکید بر اینکه نگرانی از عاقبت حتی در وجود نازنین رسول خدا(ص) نیز به تصریح آیه «قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ» (احقاف/9) وجود داشت، افزود: ایشان می‌فرمودند: من از بین رسولان، اولین پیغمبر نیستم (که تازه در جهان آوازه رسالت بلند کرده باشم تا تعجب و انکار کنید) و نمی‌دانم که با من و شما عاقبت چه می‌کنند؟ ایشان به حضرت زهرا(س) تذکر دادند که «یا فاطِمَةُ‌ إعمَلِی‌ لِنَفسِک فَإنِّی‌ لا أُغنِی‌ عَنکِ مِنَ‌ اللهِ شَیئا»، یعنی ای فاطمه من! نمی‌توانم پیش خدا تو را از چیزی بی‌نیاز کنم. یعنی خودت باید به فکر خودت باشی، این بانوی بزرگوار چون پیامبرزاده بودند دلیلی نمی‌شد که سر از بهشت در بیاورند بلکه خودشان تلاش کردند و از دوران کودکی تا پایان عمر کوتاهشان به فکر خود بودند. مرور گوشه‌هایی از حیات این بانو بیانگر وسعت و عظمت این شخصیت بزرگوار است.

حجت‌پناه با تصریح اینکه سوره حمد ام‌الکتاب است، گفت: اگر بخواهیم سرفصل‌های بیش از شش هزار آیه قرآن را به‌صورت کلان و کلی بیان کنیم، به آیات شریفه سوره مبارکه حمد می‌رسیم که می‌فرماید: ستایش فقط مخصوص پروردگار جهانیان است، خدایی که رحمت عام و خاص دارد و خلقت ما شامل دو روی خلقت یعنی دنیا و آخرت را مهندسی کرده است، خداوندی که تنها پرستیدنی در این عالم است. ما هر چیزی و هر کسی جز خدا را پرستش کنیم، دچار خسارت می‌شویم. تنها کسی که می‌تواند ما را کمک کند، خداست و اگر از کسی جز او استعانت بجوییم، برایمان بی‌فایده خواهد بود.

وی ادامه داد: انبیای الهی و اهل‌ بیت(ع) نیز هر چه دارند از خداست و واسطه هستند تا دست انسان‌ها را در دست خدا قرار دهند، خداوند عالم را به گونه‌ای مهندسی کرده که به تعبیر آیه ۱۵۳ سوره انعام «وَأَنَّ هَٰذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ» تنها یک صراط مستقیم در عالم وجود داشته باشد و اگر چند راه وجود می‌داشت دچار سرگردانی و حیرت می‌شدیم.

تنها یک صراط مستقیم در عالم وجود دارد

حجت‌پناه با تأکید بر اینکه راه‌روندگان پرشماری در مسیر مستقیم قرار گرفته و سعادتمند شدند، بیان کرد: ما انسان‌های خوب زیادی که مصداق «أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» و «مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ» (نساء/ 69) بودند، در تاریخ داریم. عده و عُده انسان‌های خوب همواره‌ بالاتر از دیگر انسان‌ها بوده است، این مؤمنان همانانی هستند که به تعبیر قرآن، عده قلیل آنان بر شمار بالای کفار غلبه می‌کند و همیشه پرچم حق پیروز بوده است، «چه بسیار شده که گروهی اندک به یاری خدا بر سپاهی بسیار غالب آمده، و خدا با صابران است.» (بقره/ 249)

مدرس حوزه علمیه چهارمحال‌وبختیاری تصریح کرد: لطف خداوند است که أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ فرهیختگان جامعه بودند و گروه‌های مختلف به فرهیخته بودن انبیای الهی اعتراف داشتند و از جمله خطاب به حضرت صالح می‌گفتند: «يَا صَالِحُ قَدْ كُنْتَ فِينَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَٰذَا» یعنی تو پیش از آنکه دعوی نبوت کنی در میان ما مورد امیدواری بودی. خوبی راه مستقيم این است که نخبگان و برگزیدگان جوامع در آن طی طریق می‌کنند.

حجت‌پناه در خصوص تعبیر «الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ»، تصریح کرد: اینان کسانی هستند که مورد غضب الهی بوده و دانسته راه بدی را طی می‌کنند، آنان می‌دانند و می‌شناسند اما باز هم کتمان می‌کنند. به تصریح آیه ۱۴۶ بقره، «الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ ۖ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ»، افرادی که عامدانه راه بدی را طی می‌کنند، مورد غضب قرار می‌دهد.

تشریح فضای کلی سوره بقره

وی در خصوص نمای کلی سوره مبارکه بقره و با اشاره به اینکه این سوره با معرفی مؤمنان، کفار و منافقان آغاز می‌شود، بیان کرد: در ادامه، مسئله هم‌آوردطلبی قرآن کریم مطرح می‌شود، سپس خلقت آدم مورد اشاره واقع شده و امتحان سخت ملائکه و مردود شدن ابلیس که اسیر استکبار و تکبرورزی می‌شود، نقل می‌شود. در ادامه، امتحان مادر و حوا روایت می‌شود که به زمین هبوط می‌کنند، ماجرای امت موسی از دیگر مباحث سوره بقره بوده که شبیه امت پیامبر(ص) بودند و عبرت امت اسلامی قرار می‌گیرند.

حجت‌پناه ادامه داد: از دیگر مباحث سوره بقره، مسئله روسیاهی اهل کتاب است که در انتخاب دوراهی دین و دنیا متأسفانه دنیا را انتخاب کردند و خداوند از تعبیر «وای به حال آنان» در موردشان استفاده کرده است. سپس گفت‌وگوها و میثاق‌نامه‌های حضرت موسی(ع) و قوم بنی‌اسرائیل مورد اشاره واقع می‌شود؛ نکات خوب و مفیدی در مورد دشمن‌شناسی و نیز یادکردی از حضرت ابراهیم(ع) در این سوره مطرح می‌شود و بنای مقدس خانه کعبه که امتحانی برای آن حضرت بود مورد توجه قرار می‌گیرد. خانه خدا در منطقه‌ای که هیچ قابلیتی برای کشت و زرع نداشته بنا می‌شود اما به برکت این بنا، آباد می‌شود و برترین و کامل‌ترین دین از این مکان بر می‌خیزد.

این کارشناس مسائل دینی در استان با تصریح اینکه خداوند در بخش دیگری از سوره مبارکه بقره در آیه ۱۶۴ سوژه‌های تفکر را در اختیار ما قرار می‌دهد، افزود: در این آیه تأکید شده است که «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ ... لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» یعنی تنها اهل خرد و عقلانیت از نگاه در عالم هستی درس خداشناسی می‌آموزند. خداوند در این سوره از کسانی گلایه می‌کند که بیش از او به دیگران دل می‌بندند و در بخش دیگر نیز ابعاد بر و نیکی تشریح می‌شود و فهرستی از فضیلت‌ها برایمان معرفی می‌گردد. احکام و خواص روزه و نیز اعمال حج مباحث دیگری از سوره است که به زیبایی برایمان تبیین شده است که عمل به این احکام ما را هر چه بیشتر به تقوای الهی نزدیک‌تر می‌کند. آیات دعایی بخشی دیگر از سوره مبارکه است و با مباحث ارسال رسل و نبوت پیامبران ادامه می‌یابد.

حجت‌پناه به تذکر سوره در خصوص انتخاب همسر نیز اشاره کرد و توضیح داد: قرآن تأکید دارد که مراقب باشید همسرتان هم‌کیش و هم‌آیین شما باشد، اعتقادات درونی زیبایی اصلی هستند نه زیبایی ظاهر. تلخ‌ترین حکم الهی یعنی طلاق نیز در این سوره به تفصیل بیان شده است و وقتی برای جدایی این حجم از دستورات و نکات مترتب است، کمال و همه‌جانبه نگری دین ما را نشان می‌دهد که هم برای وصل شدن انسان‌ها و هم جدایی آنان تا این حد احکام و دستورالعمل آورده و اسلام برای تمام ساحت‌های زندگی از گهواره تا گور برنامه تعریف کرده است.

قرآن؛ برنامه زندگی از گهواره تا گور

دبیر کانون‌های خدمت رضوی استان داستان طالوت و امتحان عطش را مورد اشاره قرار داد و بیان کرد: این مبحث ناخودآگاه ذهن انسان را به سمت قتلگاه فکه سوق می‌دهد که یادمانی به جا مانده از عملیات والفجر مقدماتی است‌، مکانی که در کانال کمیل مکالمه شهید همت اتفاق می‌افتد و رزمندگان اسلام یک به یک از عطش به شهادت می‌رسند. در امتحان عطشی که لشگریان طالوت از آن سربلند بیرون نیامدند، سپاهیان خمینی(ره) سرافراز شدند.

حجت‌پناه آیة‌الکرسی را که ورد زبان آحاد جامعه است را نیز یادآور شد و توضیح داد: قرائت این آیه شریفه در برخی موقعیت‌ها جزو اعمال سفارش شده است و دانش‌آموزان در مدارس نیز این آیه را حفظ می‌کنند؛ مبحث دیگر سوره مبارکه بقره ناظر بر بحث مهم انفاق است که معادله‌ای الهی در مهندسی خلقت است و انفاق خاصیت چند ده، چندصد و یا چندهزار برابر شدن را دارد.

وی ادامه داد: خداوند در این بخش از سوره بقره اشاره دارد که اگر کسی به کسی خیری برساند اما با کلام بد یا اذیت و آزار، آثار آن‌را از بین ببرد این خیر جز ضرر برایش ندارد، درست مانند خوراکی که فاسد شده باشد لذا خدا تأکید می‌کند که صدقات خود را با منت گذاشتن و اذیت کردن، باطل نکنید.

حجت‌پناه بیان کرد: مبحث تلخ ربا نیز در آیاتی از سوره بقره مطرح شده است که خداوند ما را به تلخی این سم تذکر می‌دهد پیش از آنکه آلوده آن بشویم. ربا به‌طور عجيبی سم کشنده است و زندگی‌ها را ویران می‌کند و با هر جبری و عنوانی انسان نباید به سمت این سم برود، چه بسیار زندگی‌ها و نسل‌هایی که با درهمی از ربا به باد رفته و نابود شده است.

وی در پایان گفت: بزرگ‌ترین آیه قرآن به مسئله معاملات اشاره دارد و احکام و اصول و نکات پیشگیری‌کننده از مشکلات در این خصوص را برای ما تذکر می‌دهد که اگر این نکات رعایت شوند، حجم پرونده‌های قضایی در این خصوص نیز کاهش خواهد یافت. توجه به آیه دعایی و پایانی سوره مبارکه بقره نیز پر از لطف و فیض برای ما خواهد بود.